‘Misschien waren in België de geesten nog niet rijp voor excuses’

In een vergaderzaaltje boven het federaal parlement in Brussel pakt Wouter De Vriendt (45), Kamerlid namens Groen, zijn laptop om te kijken of het hier om „een ongelooflijk toeval” gaat. Het gaat om „een kwartiertje” verschil, zegt hij met stijgende verbazing in zijn stem. „Onvoorstelbaar hè?”

Om precies te zijn: achttien minuten voordat premier Mark Rutte namens de Nederlandse staat zijn excuses maakte voor het slavernijverleden, besloot het Belgische parlement dat juist niet te doen voor de wandaden die zijn gepleegd onder koning Leopold II in Congo, Rwanda en Burundi. De Vriendt, voorzitter van de Bijzondere Kamercommissie Koloniaal Verleden, spreekt van „de grootste ontgoocheling uit zijn carrière”.

Tweeënhalf jaar werkte De Vriendt samen met zestien andere parlementsleden aan een rapport met uiteindelijk 128 aanbevelingen voor de Belgische staat om een begin te maken met „herstel en verzoening” inzake het koloniale verleden, dat overigens niet één op één te vergelijken is met de slavernij in Nederland. Koning Leopold II was niet betrokken bij de transatlantische slavenhandel, maar buitte de Congolezen, Rwandezen en Burundezen voornamelijk uit in eigen land.

Uiteindelijk vormde één aanbeveling een struikelblok binnen de Belgische regering; nummer 69, waarin het gaat over excuses. Daar wil een deel van de Belgische politiek niets van weten, uit angst dat ze de deur openzetten voor herstelbetalingen en jarenlang juridisch getouwtrek tussen slachtoffers en de staat. „Excuses die herstelbetalingen inhouden? Daar zijn wij niet mee akkoord”, zei Goedele Liekens namens Open Vld. „De Belgen van nu treffen geen schuld aan het koloniaal verleden.” Van de partijen ter rechterzijde van het spectrum, N-VA en Vlaams Belang, is bekend dat ze de ‘Congocommissie’ „een links vehikel van zelfhaat” vinden, bedoeld om „witte schuld en boete over de Vlaming af te roepen”. De Franstalige Parti Socialiste kon dan weer uitsluitend instemmen met een eindrapport mét excuses.

Lees ook In België wankelt ‘kolonistenkoning’ Leopold II nu echt op zijn sokkel

En dus kwam er maandagmiddag om 14:42 uur een definitief einde aan het werk van een van de langstlopende parlementaire commissies uit de Belgische geschiedenis. Vertegenwoordigers van de liberale partijen MR en Open Vld van premier Alexander De Croo liepen weg tijdens de stemming over het eindrapport van De Vriendt. In Nederland leidde het rapport ‘Ketenen uit het verleden’ van het Adviescollege Dialooggroep Slavernijverleden juist wél tot excuses.

Voorzitter Georges-Louis Bouchez van de Franstalige rechtsliberale Mouvement Réformateur zei dat hij het gedeelte over ‘excuses’ uit het Belgische rapport geschrapt had willen zien worden. Liever spreekt hij over ‘grondige en diepe spijt’. Die woorden sprak koning Filip afgelopen zomer ook uit tijdens zijn eerste staatsbezoek aan Congo. En hoewel Wouter De Vriendt dat „een stap in de goede richting” vond, zijn excuses voor hem een belangrijk vervolg.

Hoe keek u naar de Nederlandse excuses van maandag?

„Met bewondering. Mijn felicitaties aan de Nederlandse regering. Ze zijn uitgesproken door een liberale premier, terwijl het bij ons net die liberalen waren die de zaal verlieten. Ik denk dat je als natie de moed moet hebben om in de spiegel te kijken en ook naar de donkerste bladzijden uit de geschiedenis. Om daar dan vervolgens lessen voor de toekomst uit te trekken.”

Maar dat kan toch ook zonder excuses?

„Excuses zijn een belangrijke symbolische herstelmaatregel. Niet alleen voor mij, maar voor tal van de 144 experts en organisaties die wij tijdens onze hoorzittingen hebben gesproken. Ervaren mensen vertelden ons hoe je wonden kunt helen en richting herstel en verzoening kunt gaan. Met excuses erken je een bepaalde verantwoordelijkheid. Ze zijn eerlijker en authentieker dan ‘diepste spijt’. Ze getuigen van een zekere integriteit en gaan verder dan een spijtbetuiging.”

Dit lijkt bijna een definitiespel.

„Dat is het niet. Je diepste spijt kun je betuigen over iets wat gebeurd is buiten je eigen wil om. Bij excuses erken je je verantwoordelijkheid. Door de kwetsbaarheid die je ermee toont ten opzichte van de andere partij, ben je beter in staat om die donkere bladzijde samen te bekijken, te herijken, en dan in te zoomen op de toekomst. Maar België is daar duidelijk nog niet klaar voor.”

De Congocommissie werd in de zomer van 2020 in België opgericht als reactie op de onrust die ontstond na de dood van George Floyd in de VS, de zwarte man die door politiegeweld om het leven kwam. Overal ter wereld ontstonden Black Lives Matter-protesten, ook in Brussel, waar de volkswoede zich onder meer richtte op de standbeelden van koning Leopold II, en andere figuren uit het koloniale verleden.

In de eerste negen maanden van de Congocommissie schreven tien experts, onder meer vertegenwoordigers van de Afrikaanse diaspora, een rapport van meer dan zeshonderd pagina’s waarin werd benadrukt dat het hier om een langdurig proces van herstel zou gaan. Aanvankelijk kreeg men een paar maanden de tijd om tot een eindrapport te komen, maar die termijn werd een aantal keer verlengd. „We wisten dat het voorafgaande proces extreem belangrijk is”, zegt De Vriendt. „Je mag niet de indruk wekken dat excuses uit de lucht komen vallen. Het moet worden voorbereid. De politiek kan niet de pretentie hebben om met excuses een eindpunt te zetten. Het is niet aan hen om te beslissen wanneer dit maatschappelijk debat is afgesloten.”

Waarom is die voorbereiding zo belangrijk?

„Je moet aantonen dat je er echt goed over hebt nagedacht. Er moet een lange periode van reflectie aan voorafgaan, van dialoog, waarin je kunt uitleggen waarom je je verontschuldigt. Ten opzichte van wie. En waarom nu? Het moet in feite een gezamenlijk proces zijn, waarin je de blessures van de slachtoffers van het kolonialisme erkent, en samen gaat nadenken over manieren van herstel. Participatie en inclusiviteit zijn daarbij essentieel. Vanaf het begin heb ik gezegd: de methode is voor mij even belangrijk als het resultaat.”

Wat bedoelt u daarmee?

„De methode die je hanteert richting verzoening zal bepalen of het resultaat wordt gedragen of niet. Ik wilde dat de commissie meer was dan een zaak van zeventien parlementsleden. Vandaar dat de 30 van de 144 sprekers tijdens de hoorzittingen leden van de diaspora waren. Die zittingen werden live uitgezonden op de website van de Kamer. Voor mij was altijd duidelijk dat excuses dan de logica zelve zouden zijn.”

De Vriendt zegt dat hij in oktober van dit jaar een akkoord had bereikt tussen alle leden van het Belgisch parlement, mét excuses voor het koloniale verleden. „Het compromis was dat ik alle verwijzingen over herstelbetalingen en financiële compensatie liet schrappen. Dat akkoord lag er. Maar drie dagen later werd het opgeblazen door de liberalen. Er was duidelijk een alarmbel afgegaan over die excuses.”

Ook vanuit het koninklijk paleis kwamen boodschappen van bezorgdheid over excuses

Niet alleen de liberale partijvoorzitters spraken een veto uit, volgens De Vriendt. „Ook vanuit het koninklijk paleis kwamen boodschappen van bezorgdheid over excuses”, zegt hij, een verwijt dat hij maandag ook maakte tijdens een persconferentie. „Die zijn mij mondeling medegedeeld door verschillende leden van de meerderheid .”

Over eventuele koninklijke inmenging in politieke besluitvorming ontstond in België veel ophef. De Vriendt verduidelijkt zijn uitspraken: „Ik heb niet gezegd dat de koning druk heeft uitgeoefend op bepaalde partijen om een veto uit te spreken. Ik refereer alleen aan de boodschappen die mij bereikt hebben. Als democraat vind ik het extreem belangrijk dat dit geweten is.” Het Paleis heeft besloten niet officieel te reageren .

Hoe zit u hier nu?

„Ontgoocheld maar ook strijdbaar. Misschien waren de geesten nog niet rijp, was er onvoldoende besef van het historisch belang van onze commissie. Maar anderzijds denk ik dat we een proces in gang hebben gezet. De hoorzittingen zijn gevoerd, de verslagen liggen er. Hier kan op verder worden gebouwd. Want ooit zal de Belgische politiek met antwoorden moeten komen.”

Waarom?

„Omdat dit debat niet meer weggaat. Je kunt je hier als politiek niet van afsluiten.”

Maar België is duidelijk nog niet klaar voor excuses.

„Dat is een pijnlijke vaststelling. Eigenlijk moeten we beschaamd zijn, als politiek in het algemeen.”

Waarom kon het in Nederland wel?

„Mijn indruk is, maar ik zeg dit voorzichtig omdat ik er niet voldoende kennis van heb, dat de voorbereiding in Nederland wellicht minder nauwkeurig en participatief is gebeurd. Zelfs wij hebben de diaspora wellicht niet voldoende betrokken. Maar ik ben wel trots op hoe wij dit hebben aangepakt. Dat is nooit eerder zo uitvoerig gedaan.”