Met dichtdraaien van gaskraan voert Poetin zenuwenoorlog tegen Europa op

Ruim een half jaar geleden was het een duidelijk politiek signaal van het Westen richting Moskou: Duitsland weigerde de nieuwe gaspijpleiding Nord Stream 2, die meer Russisch gas naar Europa moest laten vloeien, in gebruik te nemen. Berlijn reageerde toen, op 22 februari, op de Russische erkenning en invasie van twee zelfverklaarde republieken in Oost-Oekraïne. Twee dagen daarna volgde de Russische inval van de rest van Oekraïne.

Afgelopen vrijdag ging het andersom. Pijpleiding Nord Stream 1, de belangrijkste bron van gastoevoer naar Europa, wordt door de Russen zélf voor onbepaalde tijd stilgelegd, zo kondigde Ruslands staatsgasbedrijf Gazprom aan. Een „olielek” maakt het functioneren van Nord Stream 1 voorlopig onmogelijk, aldus Gazprom, dat eerder had beloofd het gas zaterdag weer te laten vloeien na plotselinge reparaties vorige week.

Veel wijst erop dat het bij het Russische gedraai aan de gaskraan draait om machtspolitiek. Zowel de Duitse overheid als het Duitse bedrijf Siemens Energy, dat betrokken is bij het onderhoud van Nord Stream 1, zegt dat een olielek geen reden kan zijn voor volledige sluiting van de pijpleiding, die Rusland via de Oostzee verbindt met Duitsland.

Lees ook: De EU wil hard ingrijpen op de energiemarkt: prijsplafond ligt op tafel

Economische oorlogvoering

Het voorlopig afkoppelen van Nord Stream 1 – niemand weet voor hoelang – is een strategische zet van het Kremlin, die past binnen de economische oorlog die Rusland met het Westen voert. Het Westen bevecht Rusland met economische sancties – en Rusland slaat terug met het gaswapen. De aankondiging van Gazprom kwam vrijdagavond luttele uren na een besluit van de G7-landen om een prijsplafond in te stellen voor Russische olie, de andere grote inkomstenbron voor het Kremlin. Vorige week zinspeelde de Europese Commissie op een prijsplafond voor gas.

Hoe sterk is het Russische gaswapen tegenwoordig nog? De gaspijpleiding draaide sowieso nog maar op zo’n 20 procent van de capaciteit. Gas via twee andere routes – één via Oekraïne en één via Turkije – blijft vloeien, en Gazprom schroefde de leveringen via Oekraïne zaterdag zelfs ietsje op. Maar dat compenseert het wegvallen van Nord Stream 1 niet. Europa probeert nu in hoog tempo onafhankelijk te worden van het gas uit het land van Vladimir Poetin, het gas waaraan het zich de voorbije jaren verslaafd maakte. Vooral de import van vloeibaar gas, uit de VS en uit landen als Qatar, moet de verslaving beëindigen. Gasreserves worden zo snel mogelijk gevuld om grote tekorten in de winter te voorkomen. De gasopslag in de EU-landen is nu gemiddeld voor 80 procent gevuld, zo maakte de Europese Commissie vorige week bekend – waarmee de EU voor ligt op schema. Dat droeg bij aan de daling van de torenhoge prijs op de gasmarkt vorige week.

Stress loopt op

Dan lijkt het wegvallen van Nord Stream 1 er óók nog wel bij te kunnen. Maar de hoeveelheid gas die nu niet meer uit Nord Stream 1 vloeit, is „niet verwaarloosbaar”, zegt de Duitse econoom en Ruslanddeskundige Janis Kluge op Twitter. Ter vergelijking, schrijft hij: Duitsland is er trots op dat het deze winter twee nieuwe terminals voor geïmporteerd vloeibaar gas gereed denkt te hebben. Maar die zullen minder gas leveren dan wat er vóór de Russische ‘onderhoudswerkzaamheden’ nog uit Nord Stream 1 kwam.

De nu steeds beter gevulde Europese gasreserves zullen maar voor een deel kunnen voldoen aan de behoefte aan gas de komende winter, want ze dekken zeker niet alle verwachte consumptie. Gas dat komende winter aan de reserves wordt onttrokken, zal bovendien opnieuw moeten worden aangevuld. Dat er mogelijk de hele winter geen gas meer aankomt via Nord Stream 1, verhoogt de druk op Europese regeringen om energie te besparen en om de zoektocht naar alternatieve bronnen op te voeren. Het vullen van de Europese gasopslagen „zal niet voldoende zijn”, zo waarschuwde de Amerikaanse regering in een reactie op het Russische stilleggen van Nord Stream 1.

Zweedse interventie

Hoezeer de Russische stap de spanningen rondom energie in Europa verder vergroot, bleek zaterdag in Zweden. De Zweedse regering kondigde financiële noodsteun aan voor elektriciteitsproducenten die afhankelijk zijn van gas. Deze bedrijven moeten, als ze op de energiemarkt contracten afsluiten, onderpand aanbieden. Op de markten wordt steeds meer onderpand geëist – een eis waaraan de bedrijven niet kunnen voldoen. Door het wegvallen van Nord Stream 1 dreigen deze kosten verder op te lopen – en dat kan zelfs een financiële crisis veroorzaken, zei de Zweedse premier Magda Andersson zaterdag tijdens een in allerijl belegde persconferentie. Gazproms aankondiging „dreigt niet alleen te leiden tot een ‘oorlogswinter’, maar bedreigt ook onze financiële stabiliteit”, aldus Andersson, geciteerd door de Financial Times. „Poetin voert een energie-oorlog tegen Europa, om ons te verdelen. Maar we laten Poetin daarin niet slagen”, zo voegde ze eraan toe. Het lijkt een kwestie van tijd, zeggen analisten tegen de Financial Times, dat andere landen soortgelijke noodmaatregelen nemen.

Of de crisissfeer door Poetins zenuwoorlog verder toeneemt, hangt sterk af van de ontwikkeling van de prijs op de gasmarkt vanaf maandag, wanneer de handel op de voor Europa maatgevende beurs in Amsterdam weer opengaat. Die prijs was de afgelopen week flink gedaald, maar kan nu weer gaan oplopen. Een nieuwe prijsexplosie zal meer elektriciteitsbedrijven in de problemen brengen, en zal de roep om politieke interventie in de energiemarkten vergroten.

De roep zal aanzwellen om consumenten, wier koopkracht zwaar onder druk staat, te compenseren. En ook zal de druk toenemen op burgers en bedrijven om verplicht energie te besparen – ook in het van verplichtingen afkerige Nederland, waar winkels, anders dan in Frankrijk en Duitsland, nog gewoon de deuren open mogen houden met de airco aan.