Marina Abramovic: ‘Ik geef mijn publiek alle liefde die het wil’

‘We zijn echt aanbeland op het allerergste moment in de geschiedenis van de mens. We leven in een tijd vol verschrikkelijke oorlogen en daarbovenop hebben we een klimaatcrisis.” ’s Werelds bekendste performancekunstenaar Marina Abramovic (1946) ziet, als we elkaar spreken daags voor de opening van haar grote retrospectief in het Stedelijk Museum Amsterdam, maar één oplossing: „Onvoorwaardelijke liefde is het enige dat ons kan redden.”

Sinds de jaren 70 is Abramovic een prominente figuur in de performance- en body art, ze is in feite een van de grondleggers van deze kunstvorm. In haar vroege werk zette ze altijd haar eigen lichaam op het spel. Grensverleggend waren de werken, en bepaald niet zonder risico. Ze is een wereldster sinds haar retrospectief in 2010 in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York, The Artist is Present. Ruim 800.000 bezoekers zagen destijds hoe ze drie maanden lang iedere dag acht uur roerloos op een stoel in het museum zat, zonder eten of drinken, zonder sanitaire stops. Bezoekers werden uitgenodigd om tegenover haar te zitten, zo kort of lang als ze wilden. Beroemdheden als Lou Reed, Björk, Sharon Stone en Isabella Rossellini trotseerden de lange rijen om haar in de ogen te kijken. Ook Abramovic’ ex-geliefde Ulay (1943-2020), de Duitse kunstenaar met wie ze twaalf jaar lang een duo vormde, kwam langs. Het filmpje van die ontroerende hereniging is op YouTube intussen meer dan veertien miljoen keer bekeken.

Ze woonde en werkte van 1976 tot 2002 in Amsterdam, waar ze Ulay ontmoette. Ze kent de stad dan ook goed: „Amsterdam is een cirkel, je verliest jezelf hier nooit en je ontdekt altijd wel iets nieuws.” Als ze weer in Amsterdam is – in 2022 trad ze hier nog op met de voorstellingen No Intermission in een uitverkocht Carré en met 7 Deaths of Maria Callas, dan heeft ze haar eigen ‘Hollandse’ tradities. „Ik koop meteen Brinta in de supermarkt. Als ik moe en overwerkt ben, maak ik dit voor mezelf; het bedrijf zou de show in het Stedelijk moeten sponsoren. Verder geniet ik van de bioscoop Tuschinski en van de HEMA. Alles is daar geweldig!” Voor pastrami gaat ze het liefste naar broodjeszaak Van Dobben: „Het is zo’n gekke plek, het ziet eruit als een ziekenhuis. Alles is er wit en iedereen die er werkt, gaat als een soort dokter. Ze serveren er de heerlijkste karnemelk en filet americain.”

Niet eerder was er er in Nederland van Abramovic een tentoonstelling van dit formaat te zien. De tentoonstelling is gevarieerd, met oud en met recent werk. Naast foto’s en registraties zijn er live heruitvoeringen te zien van vier performances: The House with the Ocean View (2002), Art Must Be Beautiful, Artist Must Be Beautiful (1975), Imponderabilia (1977) en Luminosity (1997). Deze worden voor het eerst in Nederland uitgevoerd. Ze ziet een grote verandering wanneer ze terugdenkt aan haar vroege werk. „In mijn eerste performances zat totaal nog geen lijn. Pas ruim vijftig jaar later ervaar ik de samenhang.”

Abramovic voert in het Stedelijk zelf geen enkele performance op. Haar team is de afgelopen tijd bezig geweest om performers te trainen. „De juiste performer heeft charisma, het gaat niet om een bepaald lichaamstype of leeftijd. Voor de ideale performance kom je terug. Het is niet als een schilderij, dat je een keer gezien moet hebben. Het is live kunst en het gaat om de relevantie. Het is belangrijk is dat je de kracht van performancekunst leert begrijpen. Deze kunstvorm is emotioneel en een directe overdracht van energie.”

Alles draait bij Abramovic om energie en om niets anders, waarbij ze overigens niet is geïnteresseerd in de energie van religie, legt ze uit, want daarin is ze nooit geïnteresseerd geweest. „Daar komt alleen maar corruptie, macht en oorlog uit voort.”

Haar kunst is nadrukkelijk veranderd toen ze zich realiseerde dat ze niet meer bang was voor fysieke pijn: „Ik wilde mijn grenzen nog meer verleggen door na mijn lichaam, mijn geest uit te dagen. Pas veel later zag ik in dat ook het fysieke deel binnen performancekunst een mentale toestand is. Hierdoor is mijn werk veel spiritueler geworden.” Het is niet moeilijk om met fysieke pijn om te gaan, meent ze. Juist dat mentale deel zien te beheersen, is volgens haar ingewikkelder. „De mens is lastig te begrijpen.” Ze verwacht daarvoor nooit de sleutel te vinden, maar stoppen met zoeken kan ze niet.

Detox-cursussen

Ze verzucht dat een zekere vorm van spiritualiteit in de kunst vaak wordt veroordeeld. Zo haalt ze vooral veel energie uit onvoorwaardelijke liefde. „Ik geef mijn publiek alle liefde die het wil. Tijdens mijn retrospectief in The Royal Academy heb ik de helft van de Britten gekust. Die aandacht toont dat het dat het waard is. En ik heb er geen Covid aan overgehouden. Onvoorwaardelijke liefde is dus veilig”, lacht ze.

In een wereld vol prikkels zijn we wat haar betreft vooral stilte vergeten. „Het is zo’n puinhoop. Kijk naar TikTok. Iedereen is bezig met de meningen van anderen. Werk en privé lopen online dwars door elkaar heen. Mijn generatie deed aan faxen en stuurde af en toe een telegram. Nu hebben we met alle social media te maken.”

Ze heeft wel een Instagram-account en weet daardoor haar publiek wel te vinden, maar dat account wordt beheerd door de jonge garde van het door haar opgerichte Marina Abramovic Institute. „Het is geen plek voor mij. Ik ben altijd bang dat ik iets verkeerds plaats en meteen reactie krijg.”

Haar instituut in Athene biedt ook detox-cursussen aan: voor 2.450 euro kan je er een vijfdaagse reset voor lichaam en geest krijgen. „Daarom is mijn werk zo’n succes. Het eerste wat we doen tijdens de trainingen is het innemen van de telefoon.”

Stilte en eenvoud zijn volgens haar van groot belang; als we niet teruggaan naar die eenvoud, loopt het met de wereld verkeerd af. Voor de bezoeker biedt de tentoonstelling in het Stedelijk allesbehalve stilte. Schermen, installaties, geluid en video’s wisselen elkaar af. „Het is bijna een opera, waarin je zelf de stilte moet creëren.”

Volgens haar is performancekunst sterk veranderd en wordt dat nu gezien als een breed gedragen kunstvorm. „Voorheen waren er misschien maximaal twintig mensen in geïnteresseerd, nu hebben we het over duizenden.” Zo is ze dit jaar benaderd door het Engelse Glastonbury Festival om een van haar grootste performances ooit te doen. Net als tijdens haar retrospectief bij The Royal Academy in Londen nodigt ze haar publiek uit om zeven minuten lang een moment van stilte te delen. Ze gaat de groepsperformance An Invitation to Love Unconditionally voor 250.000 mensen opvoeren. Volgens het bijgeleverde manifest moet men elkaar en de planeet in stilte onvoorwaardelijke liefde beloven. „Misschien komt het door mijn opvoeding en mijn achtergrond vanuit het communisme. Mijn ouders lieten mij zien dat het gaat om wat je inbrengt in de maatschappij. Het draait niet om onszelf. Iedereen moet zelf iets doen om de situatie, waarin we ons bevinden te veranderen.”

Belachelijk gemaakt

Abramovic weet als geen ander hoe ze performancekunst naar een toegankelijker niveau kan tillen, via trainingen en museummerchandise. Dat is niet commercieel, benadrukt ze: „Het is immaterieel. Je kan voor mijn werk helaas geen 35 miljoen betalen, zoals voor een fysiek werk van Jeff Koons. Ik zou het alleen voor geen goud willen veranderen. Het is zo’n geweldige kunstvorm.”

Toch krijgt ze behoorlijk wat commentaar, zoals ook op haar recentelijk uitgebrachte crème, The Marina Abramovic Longevity Method. „Ik zou een boek vol kunnen schrijven over alle kritiek die ik krijg. Als je als vrouw opvalt, word je gekruisigd. Het is altijd hetzelfde. Eerst willen ze je ontdekken, dan vereren en dan met de grond gelijkmaken. Ik word nu belachelijk gemaakt om de schoonheidscrème, prima. Het maakt me niet meer uit. Mijn volgende project, waarin ik erotiek in relatie tot Balkan-myhtes verbind, zal ook wel ontzettend veel losmaken. Als vrouw kan je niets goed doen.”

Abramovic is veel bezig met haar nalatenschap, sinds haar bijna-doodervaring – longembolie na een knie-operatie – vorig jaar. „Ik moet van mezelf dit jaar een testament maken”, zegt ze. „Ik wil mijn Institute, de performers en mijn werk goed achterlaten. Mijn longdurational work is cruciaal. Deze uren- en soms maandenlange performances veranderen niet alleen jezelf, maar ook de houding van het publiek.”

„Mijn generatie, als ze al komt kijken, wil alleen zien of ik nog leef. Of ze komen gewoon om te zien hoe ik eruitzie, terwijl ik de laatste jaren alleen nog maar gekleed ga als een Siciliaanse weduwe.” Daarom richt ze zich nu op de jonge generatie, die jonge generatie is de toekomst.

„In Londen was 80 procent van het publiek tussen de 15 en 25 jaar oud. Deze generatie komt altijd volledig emotioneel ontroerd uit de show. Ik geef mijzelf al meer dan 55 jaar in volledige eerlijkheid en dat ervaren ze. De menselijke verbinding die hieruit ontstaat hebben we meer dan ooit nodig. Daar doe ik het voor.”

Delen Mail de redactie