Bekend is dat de FIFA en de UEFA tijdens toernooien geen activisten of onlusten in beeld brengen. „Maar dat is natuurlijk ook waarom je daar zelf bent met eigen verslaggevers.”
Illustratie Chuang Ming Ong
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Stel nou dat je de rechten níet hebt. Zo sprak toenmalig NOS-directeur Jan de Jong in 2012 tot de raad van bestuur van de NPO, in een korte denkoefening die maar tot één conclusie kon leiden: natúúrlijk moet de NOS het WK voetbal binnenhalen en uitzenden. Ongeacht waar ter wereld dit toernooi plaatsvindt.
Toen de NOS zich inschreef voor de aanbesteding voor de uitzendrechten voor de WK’s van 2018 (Rusland) en 2022 (Qatar) was de Krim nog niet geannexeerd door Rusland en stonden berichten over arbeidsomstandigheden in Qatar nog in de marge. Maar ook nu duidelijk is dat er veel doden zijn gevallen onder de arbeidsmigranten in Qatar en corrupte FIFA-bestuursleden zijn geschorst die het WK in 2010 toewezen aan de twee landen, kijkt Jan de Jong niet anders naar de miljoeneninvestering van destijds. „Het is alleen maar journalistiek relevanter geworden”, zegt hij. „De vraag is ook of je zonder uitzendrechten tot dezelfde journalistieke prestaties kan komen. Maar ik begrijp dat je er anders over kan denken.”
Dat ‘er anders over denken’ kan zelfs inhouden: zend maar een keer niet uit, dat WK. BNNVARA-boegbeeld Tim Hofman riep de NOS daar toe op. Maar volgens De Jong, tot 2017 algemeen directeur van de NOS, botst dat met de doelstelling van de NPO. „Dankzij de uitzendrechten lever je journalistiek voor een miljoenenpubliek. En de relevantie van de NPO is groter als je dat uitzendt wat de meeste mensen op dat moment bezig houdt en interesseert, zoals grote sportevenementen.”
De Jong heeft in twintig jaar leidinggevende functies bij de NOS „voortdurend in de spagaat gezeten” van amusement en journalistieke relevantie. De NOS heeft als publieke taak om een breed publiek te boeien met journalistieke producties, daar horen grote sportevenementen bij. Het is vermaak, maar ook journalistiek. „Toen de Tour de France bol stond van de doping was de toon ook anders”, zegt hij.
De hoogte van het bedrag voor de WK-uitzendrechten noemt hij niet. Het gaat om tientallen miljoenen voor het duo-pakket Rusland en Qatar. Een schrale troost voor wie vindt dat er geen publiek geld zou moeten naar het uitzenden van dit WK: „Deze tv-rechten waren niet de duurste voor een WK ooit.” Volgens De Jong is de prijs vorig decennium „gestabiliseerd”.
Voetbal, onderkant lat, 4-3-3 of niet
De NOS gaat de komende weken meer dan bij andere toernooien de mensenrechtenkwesties belichten die rond dit WK in Qatar de toon hebben bepaald. Maar tijdens de 64 keer negentig minuten (eventueel met verlenging) zal het ook vooral níét gaan over homorechten, arbeidsmigranten, omkoping en uitbuiting. Dan is er voetbal, enthousiasme, teleurstelling, opwinding. Bal op de paal, onderkant lat, vijf verdedigers met Daley Blind of toch 4-3-3.
Het is er allebei, zegt hoofdredacteur Maarten Nooter van NOS Studio Sport. Naast de equipe van commentatoren gaat de ervaren sportverslaggever en documentairemaker Kees Jongkind reportages maken in Qatar. NOS Nieuws is in Qatar met correspondent Arabische wereld Daisy Mohr, twee verslaggevers en een coördinator die radio, televisie en online bedienen.
Nooter zal zijn voetbalcommentatoren niet aanspreken op een overslaande stem. Moet het een onsje minder omdat er zoveel doden gevallen zijn bij de totstandkoming van dit WK? „Als ze voor zichzelf bedenken ‘ik doe het een beetje rustig aan’, dan is dat prima.” Voor Nooter hoeft er geen grafstemming in het verslag. „Too much is too much, maar dat vind ik altijd. Hou het feitelijk. Maar ik ga niet aan commentatoren vragen om als er iets heel bijzonder is, niet te doen of het heel bijzonder is.”
Beelden van de openingsceremonie wil de NOS beperken tot zo kort mogelijk voor de aftrap van de eerste wedstrijd
Aan de gasten in de studio en de reportages rond het WK zal de andere toon te merken zijn, volgens de NOS. Eventuele profilering van speelsteden gaat de NOS niet uitzenden, zegt Nooter. „Er is ook eigenlijk maar één echte speelstad, Doha”. Beelden van de openingsceremonie wil de NOS beperken tot zo kort mogelijk voor de aftrap van de eerste wedstrijd tussen Qatar en Ecuador. „Ook bij de loting [december 2021] hebben we de ‘VVV-filmpjes’ overgeslagen. We wilden het over mensenrechten hebben. En de loting. We zijn er niet voor Qatar-promotie.”
Waar de komende weken niet aan te ontkomen is: de ‘leader’ van het toernooi, het WK-deuntje met Qatarees animatiefilmpje dat voor elke uitzending afgespeeld wordt. Dat geldt ook voor de zogeheten ‘bumper’, een verkorte versie van de leader, die rond reclameblokken zit. „Er is nu eenmaal een WK-vormgeving”, zegt Nooter.
De registratie van wedstrijden gaat via een centrale ‘feed’ voor de hele wereld. Maar de NOS kan wel kiezen om iets anders in beeld te brengen, ook tijdens wedstrijden. Bekend is dat de productiemaatschappijen die werken voor wereldvoetbalbond FIFA en de Europese UEFA tijdens toernooien geen activisten of onlusten in beeld brengen. „Maar dat is natuurlijk ook waarom je daar bent met eigen verslaggevers en commentatoren”, zegt Nooter. „Wat de FIFA niet wil laten zien, daar kun je in ieder geval over vertellen. Bij wedstrijden van het Nederlands elftal hebben we sowieso eigen camera’s, en we zijn ook met camera en verslaggevers bij andere wedstrijden. Maar dat zal niet overal zijn.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/11/data93024898-f01bd0.jpg)
Lees ook: De Zap-rubriek over (onder meer) ZDF-docu Geheimsache Katar
In een recente ZDF-documentaire van de Duitse voetbalpresentator Jochen Breyer werd duidelijk hoe lastig het is om bij Qatarezen thuis te komen. Eerder zijn journalisten opgepakt die migrantenhuisvesting trachtten binnen te komen. Voor audiovisuele media, cameraploegen dus, is er behoorlijk veel níét toegestaan in het emiraat. Voormalig Midden-Oosten-correspondent Jan Keulen, die tussen 2011 en 2014 voor het Doha Center voor Media Freedom werkte, sprak eerder in NRC van „contradicties”. Terwijl de op het buitenland gerichte Qatarese mediakanalen Al Jazeera en BeIN Sport sterk ontwikkeld zijn, is er in Qatar zelf „geen vrijheid of ruimte voor kritische, onafhankelijke journalistiek”.
Volgens Nooter, die in Qatar blijft zolang Oranje in het toernooi zit, krijgt ook de NOS te maken met beperkingen. Hij pakt, tijdens het videogesprek, accreditaties van een aantal eerdere sportevenementen in Doha erbij om te illustreren dat dit gangbaar is. „Je mag op veel plekken niet zonder toestemming filmen, en als je toestemming vraagt dan weten ze dus waar je bent.” Hoe reëel het is dat de autoriteiten tijdens het WK gaan optreden tegen journalisten „moeten we afwachten”, zegt Nooter. „Ik hou met alles rekening. Maar ook als je ergens geweerd wordt, kan dat interessant zijn om te laten zien”. Hij noemt het voorbeeld van China-correspondent Sjoerd den Daas in het NOS Journaal, die terwijl hij verslag deed weggeduwd werd van waar hij stond. „Die vertelt dan wel wat hij wil zeggen en wat hij ziet. Dat mis je als je in Hilversum of Brussel blijft.”
Met enige verbazing heeft Nooter vernomen dat de Belgische collega’s maar helemaal geen mensen sturen om reportages te maken. De VRT bevestigt dat het alleen sportverslaggevers naar de stadions stuurt. „Omdat onafhankelijke journalistiek in Qatar zeer moeilijk of zelfs onmogelijk is, worden de bijdragen vanuit de nieuwsredactie in Brussel gemaakt.”
In een gezamenlijk verklaring brengen de Duitse WK-uitzendgerechtigden ZDF en ARD de rechtvaardiging voor het uitzenden van wedstrijden nadrukkelijk in de context van de voortdurende aandacht voor misstanden. Hervormingen die tot een betere levensstandaard voor arbeidsmigranten moeten leiden in Qatar „zijn meer gebaat bij nauwgezette verslaggeving dan bij het afwenden van de blik.” De Duitse publieke zenders besloten in 2007 om te stoppen met de Tour-uitzending na een zoveelste dopinggeval bij de Duitse T-Mobile-ploeg.
‘Homofobe staat’
Er zijn journalisten die een WK-boycot verkiezen, omdat toch gaan legitimering van het evenement zou betekenen. Freelance-onderzoeksjournalist Jens Weinreich, bekend van onthullingen over corruptie bij de FIFA, toonde eerder deze maand op Twitter de e-mail waarin hij het organiserend comité het inleveren van zijn accreditatie meedeelde. „Qatar is een homofoob, feodaal land van slavenhouders, een voetbalschurkenstaat die de sport niets dan slechts heeft gebracht (en, natuurlijk, gigantische hoeveelheden geld)”.
Zowel De Jong als zijn opvolger, huidig NOS-directeur Gerard Timmer, vindt dat het bij de maatschappelijke taakopdracht van de NOS hoort om een toernooi uit te zenden waar zulke mate van belangstelling voor bestaat. Is er dan geen morele bodem, vroeg programmamaker Tim Hofman (BNNVARA) onlangs in BOOS. „De morele bodem, die roept journalistieke vragen op”, zei Timmer. „Vanuit die hoedanigheid proberen wij zo’n evenement te belichten.” Hij zei met zoveel woorden dat er geen omstandigheid is die ervoor kan zorgen dat de NOS zegt: dit zenden we toch niet uit. „De journalistieke waarde, dat is onze focus, en dat is echt iets ander dan entertainment.”
NOS-sportverslaggever Kees Jongkind stelde in zijn driedelige Qatar-reportage eerder deze maand vast dat de ‘sportswashing’ van Qatar mislukt is. In de westerse wereld althans heeft de aandacht voor misstanden de overhand gekregen. Het getal 6.500 is niet meer weg te poetsen door het gasrijke Golfstaatje: zoveel arbeidsmigranten zijn gestorven sinds de WK-toewijzing, zo beschreef The Guardian vorig jaar.
De vrees bestaat dat als de bal rolt, het leed vergeten is. Mocht dat zo zijn, dan zal dat niet aan de NOS liggen, zegt Nooter. „Wij zijn er om vragen te stellen, te laten zien wat er aan de hand is. En was. We gaan ons werk doen.”
