Groeit de kans dat Poetin de ondenkbare stap zet?

Heeft de toespraak van de Russische president Poetin, woensdagochtend, een nucleair treffen van Rusland met het Westen dichterbij gebracht? Dat is de vraag die niet alleen media en publiek bezighoudt, maar zeker experts op het gebied van kernwapens. Het Amerikaanse tijdschrift Time meldde woensdag dat het Witte Huis inmiddels een clubje heeft gevormd dat voor president Joe Biden alle opties op een rij moet zetten voor het geval „Rusland de ondenkbare stap zet”.

Op het eerste gezicht deed Poetin woensdagochtend niet veel meer dan wat hij al sinds het begin van de invasie op 24 februari deed: Oekraïne en het Westen schrik aanjagen door naar het nucleair arsenaal van Rusland te verwijzen. „En dat is geen bluf”, voegde hij er deze keer onder meer aan toe.

Poetins verwijzing deed denken aan wat eind februari was gebeurd. Toen zei Poetin dat hij zijn minister Defensie, Sergej Sjojgoe, opdracht had gegeven om „delen van het Russische leger die over afschrikking gaan in speciale paraatheid te brengen”. De wereld schrok toen, net zoals ze woensdag schrok.

Experts en insiders reageerden destijds relativerend. Westerse militaire satellieten hadden in februari en maart geen onrustbarende activiteiten rond Russische nucleaire raketinstallaties waargenomen (overigens nog steeds niet, voor zover bekend). En schrik-aanjagen paste in de klassieke, Russische draaiboeken uit de Koude Oorlog. „Het Russisch leiderschap heeft tot dusverre het nucleair draaiboek vrij getrouw gevolgd”, zei de Noorse wetenschapper Kristin Ven Bruusgaard, gepromoveerd op de Russische nucleaire doctrine, in maart tegen NRC. „Ze hebben het bezit van nucleaire wapens vooral gebruikt om signalen te geven aan het Westen om niet te interveniëren, bijvoorbeeld met meer wapenleveranties.”

Lees ook dit vragenstuk uit maart: Kan Vladimir Poetin zelf een nucleaire oorlog beginnen?

Ven Bruusgaard zei zich pas echt zorgen te gaan maken als Rusland door alle conventionele voorraden (pantservoertuigen, artillerie) heen zou raken (bijvoorbeeld als gevolg van uitgebreide westerse wapenleveranties) zonder dat Russische oorlogsdoelen waren verwezenlijkt. „Dan groeit de kans op de inzet van andersoortige wapens zoals chemische of nucleaire”, zei ze. Ven Bruusgaard is sinds kort hoofd van een Noors inlichtingeninstituut, en reageert niet meer op verzoeken tot nadere analyse.

De denklijn van de Noorse wetenschapper werd tot aan deze zomer door andere experts gevolgd. De Russische analist Valeri Akimenko noemde het in juli voor de Britse denktank Chatham House „een mythe” dat Rusland zijn nucleaire dreigementen zou waarmaken. Sinds Moskou meer in conventionele middelen van de krijgsmacht was gaan investeren, was de drempel voor de inzet van tactische kernwapens juist omhoog gegaan, aldus Akimenko.

Blufpoker

De laatste toespraak van Poetin verandert duidelijk iets in de tot nu toe relativerende houding in expertskringen. Niet alleen met het besluit tot mobilisatie van pakweg driehonderdduizend reservisten, maar ook op nucleair gebied heeft Poetin een stap hoger gezet op de escalatieladder van het conflict met het Westen, luidt inmiddels de conclusie, zonder dat dit voorlopig invloed zal hebben op de houding van datzelfde Westen.

Frans Osinga, bijzonder hoogleraar Oorlogsstudies, zei woensdagavond in Nieuwsuur dat Poetin – meer dan in februari – door de tegenslagen op het slagveld met zijn rug tegen de muur staat. Hij moet zich binnenlands veel meer tegen de druk van nationalisten verdedigen. Die willen dat Moskou het Westen veel harder straft voor de massale militaire hulp aan Kiev, met zowel materieel als inlichtingen. „Dat maakt de geloofwaardigheid van de nucleaire dreiging nu wat hoger dan in maart, april”, aldus Osinga.

Een verdere stap is dat Moskou een kleine kernbom tot ontploffing brengt boven bijvoorbeeld de Zwarte Zee

De invloedrijke Israëlische expert Dmitry Adamsky wees er al veel eerder op dat het Westen er goed aan zou doen beter op te letten wat er binnenlands in Rusland gebeurt. De invloed van emotionele, religieus-nationalistische factoren kunnen volgens hem tot gevaarlijke, verkeerde inschattingen leiden bij rationeel denkende westerse leiders. Onder de titel Ruslands bedreigende mengsel van religie en nucleaire wapens schreef Adamsky, hoogleraar aan de Universiteit van Haifa, in maart in het Amerikaanse blad Foreign Affairs: „Een moment van grootst mogelijk gevaar breekt aan als het Kremlin iets doet wat de westerse leiders niet verwachten: nucleaire dreigementen verbinden aan religieuze retoriek. Deze uitkomst staat niet vast, maar is wel waarschijnlijker dan ooit tevoren.”

Alle mogelijke middelen

Hoewel de tekst van de Russische president woensdag nog steeds zakelijk van toon was en niet religieus van aard, is er ook volgens andere analisten wel degelijk iets veranderd. „Poetins toespraak van woensdag is hoe dan ook een stap omhoog op de escalatieladder”, zegt strategisch analist Tim Sweijs. Samen met een collega schreef Sweijs onlangs een scenario-studie voor de denktank The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). Als escalerende element noemt hij de vermoedelijke annexatie door Rusland van delen van Oekraïne die vervolgens met de inzet van „alle mogelijke middelen” verdedigd zullen worden, zo waarschuwde Poetin. Oud-president Dmitri Medvedev bevestigde donderdag dat de nieuwe territoriale aanwinsten in Oekraïne „met strategische nucleaire wapens” verdedigd zullen worden.

Lees ook: Oproep tot mobilisatie legt de grote tekorten in het Russische leger bloot

Verder laten Poetins dreigementen tegen het Westen volgens analist Sweijs zien dat de Russen de oorlog steeds minder als een ‘lokaal conflict’ zien, maar als een ‘regionaal conflict’, dat een andere aanpak behoeft, iets waarvoor de Noorse Ven Bruusgaard in maart al had gewaarschuwd. „Het Westen, ook Nederland, levert allang niet meer alleen maar wat helmen of pantserwagens aan Oekraïne”, zegt Sweijs. „Het gaat om veel pantserhouwitzers en verdragende raketten. Dat heeft consequenties, en die zien we nu terug in de toespraak van Poetin.”

Bij blijvende tegenslag op het slagveld kan Moskou op twee mogelijke manieren indringender met de nucleaire sabel gaan rammelen, zegt Sweijs. Moskou kan, zeer zichtbaar voor westerse satellieten, „kernkoppen op tactische kernwapens laten schroeven”. Een verdergaande stap is dat Moskou een kleine kernbom boven bijvoorbeeld de Zwarte Zee of ergens hoog in de atmosfeer (‘airburst’) tot ontploffing brengt.

De bedoeling daarvan is niet om slachtoffers te maken, maar om het Westen te laten zien dat het Rusland menens is, aldus de scenario-studie van het HCSS. Met zo’n stap wil Moskou alsnog afdwingen wat tot de eigen grote frustratie eerder niet lukte: Westerse hoofdsteden laten ophouden met het bevoorraden van de Oekraïense krijgsmacht.

Het Westen zal en kan daar niet op ingaan, verwacht Sweijs, en Oekraïne militair blijven steunen. Wat er daarna gebeurt of moet gebeuren, is ongetwijfeld momenteel onderwerp van deliberatie in Washington.

Voor wie meer context wil bij de oorlog in Oekraïne zijn er talloze boeken, films, documentaires en podcasts te vinden. NRC geeft tips in deze gids.