‘April is the cruellest month”: veel mensen zullen de fameuze openingsstrofe van T.S. Eliots The Waste Land kennen. Het 102 jaar oude gedicht is een van de hoogtepunten van de modernistische poëzie. Er zijn talloze studies naar gedaan, met evenzoveel interpretaties.
Een aantal mogelijke betekenissen komt aan de orde in The Waste Land van Chris Teerink. Zijn film bestaat voor 99 procent uit op verschillende werelddelen gemaakte foto’s, twee sequenties hebben bewegend beeld. De coronapandemie zorgde voor vertraging, waardoor Teerinks film eigenlijk anderhalf jaar te laat af is; Eliots beroemde gedicht bestond in oktober 2022 honderd jaar. Toen zond de BBC T.S. Eliot: Into ‘The Waste Land’ uit, dat voor een klein deel met deze fotofilm overlapt. De BBC focuste op de autobiografische aspecten van Eliots magnum opus, Teerink maakt het universeler: wat zegt Eliot over de toestand van de wereld? En hoe staan we er een eeuw later voor?
Net zoals de BBC-documentaire voert Teerink experts, kenners en liefhebbers op. We zien ook hen in foto’s, terwijl we op de geluidsband horen wat ze zeggen. Daarnaast declameren ze een deel van het 434 regels lange gedicht, aangevuld met een krakende opname (uit 1946) van Eliot, die op karakteristieke wijze zijn eigen gedicht voordraagt.
Zo wordt Teerinks film even meerstemmig als het gedicht, wat leidt tot wat cognitieve psychologen ‘information overload’ noemen. Anders dan bij (de meeste) speelfilms is het verband tussen foto’s en teksten niet altijd duidelijk, waardoor je extra op moet letten. Tegelijkertijd moet de kijker zowel naar het gedicht als de interpretaties ervan luisteren, nog aangevuld met soundscapes van Blaudzun en een gelaagd geluidsdesign dat ook om aandacht vraagt. Dat gaat dus niet. Alsof Teerink zich daarvan bewust is, krijgt de bioscoopbezoeker bij aankoop van een kaartje een boekje cadeau met daarin Eliots gedicht, een toelichting van Teerink en een bonusgedicht van Ilja Leonard Pfeijffer, een van de geïnterviewden.
De keuze om tevens mensen te interviewen die Teerink toevallig treft, pakt niet altijd gunstig uit: niet iedereen heeft iets interessants over Eliot of zijn gedicht te vertellen. Dat geldt wel voor de kenners en liefhebbers die Teerink aan het woord laat. Zij zijn ook diegenen die het ruim honderd jaar oude gedicht naar het heden trekken.
Zo relateert een jonge vrouw een passage over een verkrachting aan de #MeToo-beweging, spreekt econoom Guy Standing over bestaansonzekerheid en vertelt de Indiase ecofeminist Vandana Shina over alternatieven voor het kapitalisme – via haar verwijst Teerink ook naar de invloed van het hindoeïsme op Eliot, wiens gedicht daarnaast refereert aan onder meer Dante, Wagner, het boeddhisme maar ook populaire liedjes.
Eliots The Waste Land, doortrokken van sterfelijkheid („I had not thought death had undone so many”), biedt een sombere visie op de westerse beschaving, door Teerink vertaald door een bezoek aan de grens tussen Belarus en Oekraïne met journalist Chris Keulemans en het filmen van Syrische migranten in Calais die dromen van een oversteek naar Engeland, het land waar de in Amerika geboren Eliot in 1914 naartoe ging en het Britse staatsburgerschap kreeg.
