Het is een beproefde methode van de Russische propagandamachine: een website die eruitziet als een legitieme westerse nieuwssite gebruiken om misleidende en polariserende (des)informatie te verspreiden. Voice of Europe is er daar één van, onthulde de Tsjechische inlichtingendienst deze week. De site is opgericht door enkele Nederlandse investeerders, onder wie Erik de Vlieger en Annemiek Ploumen. Maar zij zouden de domeinnaam rond 2020 hebben verkocht aan een Tsjechisch mediabedrijf.
„Rusland is erg bedreven in het creëren van dit soort nieuwssites waarvan de status onduidelijk is”, zegt Mariëlle Wijermars, universitair docent cybersecurity en politiek aan de Universiteit van Maastricht. „Ze kunnen een redactie hebben, en de mensen die er werken weten er misschien niets vanaf, maar ze hebben wel een duidelijke agenda. Dat is voor lezers echter moeilijk om te bepalen, want het is onduidelijk dat het door Rusland wordt betaald en ze zien er redelijk fatsoenlijk uit.”
Veel Europese landen hebben hun eigen versie van Voice of Europe, zegt Pekka Kalliomieni, de Finse oprichter van ‘Vatnik Soup’, een Twitteraccount en een website die pro-Russische propagandisten wereldwijd ontmaskert. „In Finland is er een website genaamd MV-Media, die ooit begon als een soort roddelblad. Maar hij werd verkocht aan de Kremlingezinde euroscepticus en complotdenker Janus Putkonen. Nu verspreidt de website alleen maar nieuws van zenders als Russia Today en Sputnik. In elk EU-land probeert Rusland zo’n alternatief platform in de lokale taal te hebben.”
In die zin verbaasde het nieuws over Voice of Europe Wijermans en Kalliomieni niet. Wat hen wel verraste is dat de website volgens de Tsjechische inlichtingendienst werd gebruikt om Europese politici in diverse landen, waaronder Nederland, te betalen om Oekraïne in een kwaad daglicht te stellen. Voice of Europe bood de afgelopen jaren aan diverse Nederlandse politici een podium, zoals FVD-leider Thierry Baudet, Europarlementariër Marcel de Graaff (FVD) en PVV-leider Geert Wilders.
Maar Wijermans vindt het te vroeg om conclusies te trekken. „We missen nog veel details, wat mij betreft. Werden die politici betaald voor bijvoorbeeld een interview op die site? Of kregen ze geld om die standpunten ook elders uit te dragen? Op dit moment hebben we nog te weinig informatie over de aard van de betalingen. De AIVD heeft FVD in 2020 wel gewaarschuwd voor pogingen van Rusland om invloed uit te oefenen op de partij. Maar wat voor bewijs daaronder ligt, weten we niet.”
Het is niet de eerste keer dat Baudet ervan beschuldigd wordt te fungeren als een spreekbuis van het Kremlin. In 2020 onthulde Zembla in de uitzending ‘Baudet en het Kremlin’ appjes van hem, waaruit bleek dat hij een geheime relatie onderhield met „een Rus die werkt voor Poetin”. Baudet verdedigde zich met het argument dat de appjes ironisch bedoeld waren. „Het is heel lastig in de context van die tijd en de onderlinge omgang om uit elkaar te houden wat met ironie en speelse overdrijving werd gezegd.”
De uitzending wierp de vraag op of er financiële banden waren tussen Baudet en het Kremlin, maar hard bewijs ontbrak. Dat is vaak het geval bij Russische inmenging, zegt Wijermans. „We hebben veel aanwijzingen dat Rusland zich hiermee bezighoudt, en dat het daarvoor een heel scala aan methoden gebruikt. Maar bewijs het maar eens. Want ze zijn er natuurlijk ook bedreven in om geen sporen na te laten, bijvoorbeeld door zich te verschuilen achter een reeks tussenpersonen of bedrijven.”
Baudet zou niet de eerste radicaal-rechtse Europese politicus of opiniemaker zijn die geld van het Kremlin aanneemt. De Franse radicaal-rechtse partij Front National leende in het verleden miljoenen euro’s van Rusland voor een verkiezingscampagne. Ook medewerkers van de radicaal-rechtse partij Alternatieve für Deutschand kregen geld uit Rusland. De Letse Europarlementariër Tatjana Zdanoka, die zeer pro-Russische standpunten huldigt, werkte jarenlang als spion voor Rusland. Datzelfde geldt voor de Oostenrijkse zakenman Jan Marsalek, voormalig topmanager bij de inmiddels failliete Duitse betaaldienst Wirecard, die een Bulgaars spionnennetwerk runde. En de gerenommeerde Duitse journalist Hubert Seipel bleek voor zijn boeken en documentaire over president Poetin, die een vrij positief beeld van hem schetsten, te zijn betaald vanuit Rusland.
Geraffineerd
Gezien hun ideologische verwantschap met Poetin, vindt Wijermans het moeilijk om te zeggen of radicaal-rechtse politici hun boodschap afstemmen op het Kremlin. „Het ingewikkeldst hieraan is de causaliteit. Want de Russen kiezen vaak onderwerpen die toch al spelen in een land, zoals immigratie. Het zijn problemen waar mensen zich legitiem zorgen over maken, en die tot verdeeldheid leiden. Ze zoeken manieren om bestaande sentimenten te versterken. Dat maakt het ook zo geraffineerd.”
De thema’s veranderen volgens Kalliomieni voortdurend. „Nu lijkt het bijvoorbeeld die enorme brug te zijn die in de Verenigde Staten is ingestort. De boodschap is: we mogen geen hulp meer naar het buitenland sturen voordat we onze eigen infrastructuur hebben gerepareerd. Maar het kan van alles zijn. Het is heel cynisch en opportunistisch. Wat het ook is, ze proberen het op de één of andere wijze te koppelen aan de oorlog in Oekraïne of aan landen die Oekraïne helpen. Gewoon kijken wat blijft hangen.”
Bovendien zijn propagandakanalen zoals Russia Today en Sputnik, die zich richten op het buitenland, er bedreven in om desinformatie te vermengen met normale berichtgeving. Ze doen zich voor als een legitieme nieuwszender, maar hun berichtgeving over Europa is selectief en volgt een vast patroon. Ze doen steevast verslag van protesten, zeker als de politie hard ingrijpt. Problemen met migranten en de Europese Unie worden uitvergroot. Wijermans: „Om maar te laten zien: de overheid is tegen jullie, aan de Europese Unie hebben jullie niets, en jullie worden niet verdedigd.”
Russia Today en Sputnik zijn sinds de Russische invasie van Oekraïne verboden in Europa. Desondanks zijn de websites en streamingdiensten op veel plaatsen in Europa nog makkelijk te bereiken. Het laat zien hoe moeilijk kanalen te verbieden zijn in het internettijdperk. Na het Europese verbod werd de rol van Russia Today en Sputnik volgens Wijermans overgenomen door de officiële socialemedia-accounts van Russische ambassades, consulaten en regeringsfunctionarissen. „En die hebben een andere status, omdat wij natuurlijk veel minder beperking willen opleggen aan officiële politieke vertegenwoordigers”, zegt ze. „Dus daar kan Rusland gebruik van maken. Dat maakt het ook zo lastig.”
Wat de situatie verder compliceert is dat de Russen tegenwoordig gebruikmaken van zogeheten hybride informatie-operaties, waarbij de Russische activisten protesten of andere gebeurtenissen in de echte wereld kapen, en proberen ze viraal te laten gaan. „Dat is iets wat ze nu behoorlijk vaak doen”, zegt Kalliomieni. „Heb je die Davidsterren gezien die de FSB vorig jaar met graffiti op verschillende huizen in Parijs hadden gekalkt? Dat moest een antisemitische boodschap zijn. Daar hebben ze foto’s van genomen, die ze vervolgens probeerden viraal te laten gaan met behulp van online beïnvloedingsmethoden.”
Dit alles maakt het erg lastig om op te treden tegen Russische desinformatie en politieke inmenging, zeggen Kalliomieni en Wijermans. Beiden pleiten voor terughoudendheid in het verbieden van media, want dat is ineffectief en voedt wantrouwen jegens de overheid. „Het belangrijkste is om te investeren in een goede informatievoorziening”, zegt Wijermans. „Dus in de journalistiek in de brede zin. Niet alleen kwaliteitskranten als NRC, maar ook regionale media die beter weten wat er speelt in de samenleving. En die daar hun nieuws op aan laten sluiten. Zodat mensen meer vertrouwen krijgen in de media en minder geneigd zijn op zoek te gaan naar andere informatiebronnen.”
