Het had wel iets weg van een déjà vu. Terwijl de Russische aanvalsoorlog in Oekraïne in volle hevigheid aanhoudt, was het afgelopen week niet Vladimir Poetin die Europa wakker schudde, maar een oude kwelgeest: Donald Trump.
Bij een campagnebijeenkomst in South Carolina zei Trump dat NAVO-landen die te weinig aan defensie besteden, niet op Amerikaanse hulp hoeven te rekenen en dat Rusland met die landen wat hem betreft mag „doen wat het maar wil”.
Het is de zoveelste keer dat een uitspraak van Trump, die goede kans maakt in november opnieuw verkozen te worden tot president van de Verenigde Staten, Europa deed sidderen. Steeds weer werden Trumps uithalen naar de Europese NAVO-partners geduid als een ‘wake up call’, voor een continent dat zich lang veilig waande onder Amerikaanse vleugels. Maar hoe vaak kan zo’n alarmbel eigenlijk klinken? En is Europa nu dan eindelijk echt wakker?
Bondgenoten
Het was in eerste instantie een verdienste van Trump dat hij, op zijn eigen onnavolgbare wijze, Europese NAVO-landen duidelijk maakte dat ze zich aan hun belofte moesten houden véél meer te besteden aan hun krijgsmacht. De bondgenoten hadden elkaar in 2014 beloofd dat ze in 2024 2 procent van het bbp zouden uitgeven aan defensie. Toen Trump in 2017 aantrad was het leeuwendeel van de landen daar mijlenver van verwijderd. Nadat Trump de Europese bondgenoten als kleuters over de knie had gelegd, beloofden deze beterschap en begonnen de defensie-uitgaven te stijgen.
Er is één allesbepalend verschil tussen de huidige waarschuwingen van Trump en alle voorgaande keren: er woedt een oorlog op het Europese continent. Waren de vorige confrontaties vooral een kwestie van interne NAVO-strubbelingen met clubleden die de ‘contributie’ niet betaalden, sinds Poetins inval in Oekraïne bestaat het risico dat een verzwakte NAVO de ontketende Poetin verder aanmoedigt. Een ruziënde NAVO kan zijn vastberadenheid in Oekraïne verstevigen én zou hem in de verleiding kunnen brengen ook elders toe te slaan. In Moldavië bijvoorbeeld, of in een van de Baltische landen.
Supermacht
De NAVO is een succesvol bondgenootschap omdat het decennialang duidelijk kon maken dat een aanval op een, een aanval op allen is. Met supermacht VS aan boord is dat een indrukwekkend afschrikwekkend signaal. Als er twijfels ontstaan over de onderlinge solidariteit, zeker als het van de onbetwiste leider van de verbond uit gaat, is het met de geloofwaardigheid snel gedaan. Met elke uithaal van Trump wordt aan die geloofwaardigheid getornd – zelfs nu hij nog niet eens presidentskandidaat is, laat staan president. Hij speelt met het belangrijkste kapitaal van de NAVO.
Sinds deze vrijdag zijn veel Europese politici, onder wie bondskanselier Olaf Scholz, voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen en premier Mark Rutte, bijeen op de veiligheidsconferentie in München, traditioneel een jaarlijks moment om de Atlantische verhoudingen te vieren en te discussiëren over veiligheid en defensie. Vanuit de -Verenigde Staten komen onder meer vicepresident Kamala Harris en minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken.
Lees ook Bidens ouderwetse trans-Atlantische liefde is in de VS de uitzondering, niet Trumps isolationalisme
Dreigementen
Trumps dreigementen zijn er het gesprek van de dag. Maar eerlijk is eerlijk: ook vóórdat Trump zijn uitspraken deed, stond versterking van de eigen defensie in Europa al bovenaan de agenda. Voor de nieuwe Europese Commissie, die na de EU-verkiezingen later dit jaar aantreedt, belooft het de belangrijkste opdracht te worden.
Von der Leyen, die aanstaande maandag zal aankondigen graag nog een keer Commissievoorzitter te worden, schetste haar plannen donderdag al in grote lijnen in de Financial Times. Vergelijkbaar met hoe Brussel dat eerder deed voor de aanschaf van vaccins en vloeibaar gas, moet de Commissie ervoor zorgen dat EU-landen defensie-aankopen gezamenlijk gaan aanbesteden. „We hebben een zeer gefragmenteerde defensiemarkt en daar moet verandering in komen”, aldus Von der Leyen.
Het plan wordt later dit voorjaar gepresenteerd en moet ook een oplossing zijn voor de gebrekkige bevoegdheden die Brussel heeft voor het uitgeven van EU-geld aan defensie. „Wat is de bevoegdheid van de Commissie? De Europese industrie. Dat is onze kernactiviteit. Wij zijn een faciliterende partij, geen koper”, benadrukte Von der Leyen.
Er circuleren in Brussel al langer plannen om straks ook een Commissaris voor de defensie-industrie te benoemen. In het geruchtencircuit wordt onder anderen de huidige minister van Buitenlandse Zaken van Polen, Radoslav Sikorski, genoemd.
NAVO-norm
Nog een signaal dat Europa wakker is: de NAVO-norm van 2 procent, waarmee Trump Europese landen steeds om de oren sloeg, wordt door steeds meer landen gehaald. Deze week bleek dat inmiddels 18 van de 31 NAVO-landen 2 procent van hun bbp aan defensie spenderen. NAVO-baas Jens Stoltenberg benadrukte dat Europese NAVO-landen gezamenlijk nu in totaal 380 miljard dollar (353 miljard euro) aan defensie uitgeven en daarmee gemiddeld al de 2 procent aantikken. Tien jaar geleden waren de uitgaven nog 235 miljard dollar (218 miljard euro), wat neerkwam op 1,47 procent van het bbp.
Sterker: inmiddels klinkt de roep om nóg verder te gaan ook luider. Donderdag zei minister Kajsa Ollongren (Defensie, D66) dat mocht Trump zijn dreigement waar maken, de Nederlandse uitgaven zelfs zullen moeten stijgen tot 4 procent. Ollongren benadrukte dat het nog een „theoretisch scenario” was, maar zei wel tegen Nieuwsuur: „Amerika is zo’n grote en belangrijke bondgenoot. Zonder hun steun moeten we aan het dubbele denken.” In München bepleitte de Beierse premier Markus Söder vrijdag dat Duitsland zijn defensie-uitgaven sowieso snel richting de 3 procent zal brengen.
Een paar zaaltjes verder gooide de Duitse Financiënminister Christian Lindner direct koud water op die suggestie: 2 procent, onderstreepte Lindner, is voldoende en voor de komende jaren voor Duitsland al „een uitdaging”. Het laat zien dat grote ambities in Europa al snel op huishoudboekjes en Duitse zuinigheid stuiten. Lindner benadrukte tegelijkertijd niks te voelen voor recente Franse plannen om, ter versterking van de Europese defensie-industrie, meer gezamenlijke Europese schulden te maken.
Wrijving
Het kan symbool staan voor de constante wrijving tussen Berlijn en Parijs, in de discussie over het versterken van de Europese defensie. Bijvoorbeeld over een eigen Europees kernwapenschild, een discussie die ook in aanloop naar de Europese verkiezingen opspeelt. Al jaren bepleit de Franse president Emmanuel Macron een gezamenlijk ‘atoomschild’-programma, maar vanuit Duitsland werd de boot tot nu toe afgehouden. Achter de onenigheid zit een fundamenteel verschil van opvatting over in hoeverre de trans-Atlantische verhouding de basis blijft.
Deze vrijdag benadrukte bondskanselier Olaf Scholz weer in de Süddeutsche Zeitung dat Duitsland blijft rekenen op de trans-Atlantische steun. In plaats van preventieve maatregelen, bepleitte Scholz te garanderen dat de VS aan de kant van Europa blijft staan. „Ik waarschuw uitdrukkelijk tegen het nalatig in twijfel trekken van de Amerikaanse bescherming uit preventieve bezorgdheid. Wat waar is: de trans-Atlantische samenwerking is momenteel nauwer dan in vele jaren het geval is geweest.”
Het wijkt nogal af van andere, meer alarmistische reacties op Trumps uitspraken in Europa. Of juist van de reactie van sommige Franse politici, die soms eerder een soort ‘told you so’ houding aannamen. „Niets nieuws onder de zon”, onderstreepte de Franse Eurocommissaris Thierry Breton deze week, in een betoog over waarom Europa al veel verder had moeten zijn. „We kunnen niet elke vier jaar een muntje opgooien over onze veiligheid.”
