De omwonenden van Cerro Matoso hebben nikkel in het bloed en zwarte vlekken op het lichaam

Een torenhoge bulldozer siert de ingang van Montelíbano, een stad van zo’n 90.000 inwoners in de Colombiaanse regio Córdoba. „Nikkelhoofdstad”, staat op een kleurrijk bord te lezen. Als Montelíbano om één ding bekendstaat, is het wel de Cerro Matoso-mijn. Het is de grootste nikkelmijn van Latijns-Amerika, en in oppervlakte de vierde ter wereld.

Vrachtwagens rijden af en aan. Ze brengen het nikkel naar de havenstad Cartagena, vanwaar het naar China, de Verenigde Staten en Europa wordt verscheept, onder meer naar Rotterdam. Sinds 2021 passeerde bij transport- en logistiekbedrijven in de haven daar voor meer dan 150 miljoen euro aan ferronikkel (een legering met ijzer) uit Cerro Matoso, blijkt uit internationale douanegegevens.

Voor sommigen is Cerro Matoso een bron van trots. Anderen zien de mijn als een ramp voor het milieu en de gezondheid van omwonenden

Een zilverkleurig bordje bij de bulldozer wijst erop dat de machine een geschenk aan de gemeenschap is van de eigenaar van de mijn, het Australische bedrijf South32 (omzet in het gebroken boekjaar juli 2021-juni 2022 omgerekend 9,7 miljard euro). „Een symbool voor de mijnbouw-industriële activiteit in de regio”, staat erop. Ferronikkel wordt onder andere verwerkt in roestvrij staal. En, vertelt Pedro Oviedo, hoofd bedrijfsvoering van de mijn, „wij nemen deel aan de energietransitie, doordat onze producten erg in trek zijn voor het vervaardigen van zonnepanelen.”

Voor sommigen is Cerro Matoso een bron van trots. Anderen zien de mijn als een ramp voor het milieu en de gezondheid van omwonenden. Forbidden Stories, een internationaal consortium van onderzoeksjournalisten, deed de afgelopen maanden onderzoek naar Cerro Matoso. Zij zetten hiermee het werk voort van de Colombiaanse journalist Rafael Moreno, die op 16 oktober vorig jaar werd doodgeschoten. Ook onderzochten ze andere mijnbouwprojecten en lokale misstanden waarover Moreno publiceerde.

Cerro Matoso, bijna 85 hectare groot, ligt middenin een reservaat dat toebehoort aan het Zenú del Alto San Jorge-volk. Rond de mijn wonen verschillende inheemse gemeenschappen. Eén dorp, Puerto Colombia, ligt op slechts 750 meter afstand.

„Je zult hier niemand in goede gezondheid aantreffen”, vertelt Estela Isabel Hoyos Arcia, een inwoonster die jeukende ogen heeft en andere medische klachten. Volgens de mensen in de dorpen komt het door de schoorstenen van de smelterij die bij de mijn hoort.

Roze wolk

In november 2021 plaatste Rafael Moreno (toen 36 jaar oud) beelden op zijn Facebookpagina van een rozige rookwolk die uit de mijn lijkt te komen en zich over een grote afstand verspreidt. „Ah, wat is onze regio toch mooi met de versieringen van de Cerro Matoso-mijn”, schreef hij met gevoel voor ironie bij een foto.

Het bedrijf reageerde verontwaardigd; Moreno’s foto’s zouden verouderd zijn. Daarop publiceerden Moreno en zijn collega Organis Cuadrado een nieuwe video: „Het is vandaag 23 november 2021”, zegt Moreno. „De roze wolk die je ziet, is de oorzaak van de gezondheidsproblemen in de dorpen.”

Rafael Moreno was een bekende journalist in zijn regio in het zuiden van Córdoba. Foto Diego Cuevas/El País

Hoofd bedrijfsvoering Oviedo zegt daarover nu tegen Forbidden Stories: „Er komt alleen waterdamp uit de schoorstenen. De roze wolk is een zwakke plek in het systeem, een uitzondering.”

Video’s uit andere bronnen dat jaar, en in april 2022, lijken ook andere roze wolken te tonen. Volgens het Colombiaanse ministerie voor Milieu zijn er vanaf 2017 „ongecontroleerde emissies” waargenomen bij de mijn. Dit is later bevestigd door het ministerie van Gezondheid, dat melding maakte van een „oranje wolk”. In 2020 beschuldigde de regionale milieudienst CVS Cerro Matoso ervan meer deeltjes uit te stoten dan volgens de normen mag.

Cerro Matoso ontkent alle beschuldigingen. „Geen enkele meting [in 2022] heeft de grenswaarde bereikt van het jaarlijks gemiddelde volgens de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie”, verklaart het bedrijf. Het wijst erop dat alle metingen online zijn in te zien.

In het dorp El Alacrán, waar Moreno opgroeide, is een kleine goudmijn, waar de bevolking van leeft. Het Canadese bedrijf Cordoba Minerals wil er nu een grote kopermijn beginnen. Video France 24

Ook binnenin de mijn bestaan gezondheidsrisico’s, vertelt Victor Pineda, een oud-medewerker. „Er komen veel gassen vrij. Daarin zitten kankerverwekkende stoffen, waaronder fijn kwartsstof.”

Het afval dat de mijn produceert, wordt in de open lucht opgeslagen, zegt Pineda. Er zitten „zeer giftige deeltjes in. Er is maar een klein beetje wind of regen nodig om ze te verspreiden en het milieu te vervuilen.”

Vier kilometer verwijderd van de mijn, in het dorp Guacarí-La Odisea, woont de 63-jarige Yolanda Rosa Hayos. Zij heeft „overal pijn”, vertelt ze huilend, en „zwarte vlekken” over haar hele lichaam. Ook kleine kinderen in het dorp hebben pijnklachten, vertelt ze. Een arts die verbonden is aan een kliniek van Cerro Matoso vertelde haar dat ze zich geen zorgen hoeft te maken.

Dat is niet zo vreemd, zegt Camilo Castellanos, toxicoloog aan de Pontificia Universidad Javeriana, een universiteit in Bogotá. Cerro Matoso is „rechter en jury tegelijk”. De lokale gemeenschappen zijn ervan overtuigd dat de mijn tot grote gezondheidsschade leidt. „Deze luchtwegproblemen voeren ons naar het graf”, zegt een inwoner.

Hoge nikkelgehaltes

In San José de Uré, een Afro-Colombiaans dorp op tien kilometer afstand van de mijn, speelt zich in stilte een ander gezondheidsdrama af, zagen journalisten van het Franse radiostation RFI, een partner van Forbidden Stories. In de afgelopen twee jaar hebben daar twintig vrouwen hun baarmoeder moeten laten verwijderen. Allemaal hadden ze last van ernstige bloedingen en ondraaglijke pijn. Volgens een rapport van het Instituut voor Forensische Geneeskunde zijn bindweefselgezwellen een van de zeventien veel voorkomende aandoeningen in de dorpen rond de mijn.

In 2013 spanden twee lokale gemeenschapsleiders, Israel Aguilar en Luis Hernán Jacobo, een zaak aan bij het Constitutioneel Hof van Colombia tegen Cerro Matoso, het ministerie van Mijnen en het Nationaal Mijnbouwagentschap voor Milieu- en Gezondheidsschade. Het hof liet het Instituut voor Gerechtelijke Geneeskunde en Wetenschappen omvangrijk onderzoek uitvoeren naar het nikkelgehalte in het bloed en de urine van ongeveer 1.150 omwonenden. De resultaten, bevestigd door het ministerie van Volksgezondheid, waren duidelijk: „Hoge nikkelgehaltes in het bloed, ver boven de standaard die volgens internationale studies is toegestaan.”

In maart 2018 gebood het hof Cerro Matoso de getroffen gemeenschappen schadeloos te stellen en medische zorg te bieden. Daarnaast moest het bedrijf zijn milieuvergunning vernieuwen. Die stamde uit 1981.

De eigenaar – destijds BHP Billiton, waaruit in 2015 South32 voortkwam – ging in beroep. Volgens zijn advocaten heeft het hof het medische rapport „verkeerd geïnterpreteerd”, omdat „er geen directe causaliteit is vastgesteld tussen de exploitatie van Cerro Matoso en de impact op de bevolking”. Er zijn ook andere „externe factoren” die de hoge nikkelgehaltes kunnen hebben veroorzaakt, beweren zij.

De onderzoeksmethode was echter gevalideerd door alle partijen die bij de zaak betrokken zijn, met inbegrip van Cerro Matoso zelf. In een reactie aan Forbidden Stories haalt Cerro Matoso een rapport uit 2016 aan, opgesteld door een Amerikaanse toxicoloog, dat de onderzoeksmethode betwist.

De uitvaart van journalist Rafael Moreno in oktober vorig jaar. Foto Diego Cuevas/El País

„Natuurlijk is er een externe factor, de mijn zelf”, zegt toxicoloog Castellanos. „De nikkelgehaltes in de monsters lagen tussen de tien en honderd keer boven de wettelijk vastgestelde normen. Dat is zo hoog dat ik er heilig van overtuigd ben dat de mijn de bevolking op chronische wijze vergiftigt.”

In hoger beroep, uitgesproken in september 2018, is het oordeel grotendeels nietig verklaard. Javier de la Hoz, een advocaat van de gemeenschappen, vermoedt dat dit het gevolg is van corruptie.

Nadien is een overeenkomst getroffen: Cerro Matoso heeft bijna 12 miljoen euro besteed aan sociale projecten in de dorpen. Zo zijn in Puerto Colombia, het dorp dat het dichtst bij de mijn ligt, bijna alle huizen gloednieuw – aan sommige wordt nog gebouwd. Maar de inwoners zijn niet tevreden. „Onze gezondheid heeft geen prijs”, zegt Estela Isabel Hoyos Arcia. „Een nieuw huis kan die niet terugbrengen.”

‘Ongepast’ verzoek

Cerro Matoso is slechts een van de mijnen in de regio. Onder de grond liggen behalve nikkel ook grote voorraden steenkool, koper, goud, zilver, kobalt en ijzer. Alles bij elkaar zijn er wel vijftig vergunningen voor mijnbouw verstrekt. Zo werkt Cordoba Minerals, een Canadees bedrijf met aandeelhouders in de VS en China, aan een project dat 22.000 ton koper per dag moet opleveren, en kleinere hoeveelheden goud en zilver.

In de maanden voor zijn dood begon Rafael Moreno deze mijn te onderzoeken. Volgens Cordoba Minerals heeft het bedrijf de steun van de nationale overheid én de gemeenschappen die rond de mijn wonen. Moreno trok dit in twijfel in een Facebookbericht van juni 2022. In diezelfde maand kondigde hij een onderzoek aan naar „onregelmatigheden” rond een grote steenkoolmijn van het bedrijf Carbomas S.A.S.

Journalist Rafael Moreno stelde corruptie en andere misstanden aan de kaak. Vorig jaar werd hij vermoord. Forbidden Stories zet zijn werk voort. Video Forbidden Stories.

Moreno had bij Carbomas een kopie van de milieuvergunning opgevraagd. Een maand later ontving hij een reactie: het bedrijf noemde zijn verzoek „ongepast”. Uit Moreno’s persoonlijke e-mailaccount, na diens dood ingezien door Forbidden Stories, blijkt dat de journalist zijn verzoek om informatie had ingetrokken. Dit gebeurde drie dagen nadat hij een dreigbrief met kogel had ontvangen: „We weten alles van je en zullen je niet vergeven.” Het is onduidelijk of de intrekking verband houdt met de bedreiging.

Een document dat Forbidden Stories heeft opgevraagd bij de lokale milieudienst lijkt uit te wijzen dat Carbomas op het moment van Moreno’s beschuldigingen geen milieuvergunning bezat voor zijn nieuwe steenkoolmijn, La Estrella geheten. Op satellietbeelden uit die periode, verkregen door onderzoekscollectief OCCRP, lijkt de mijn al in gebruik. Het bedrijf heeft de vergunning pas twee maanden na Moreno’s informatieverzoek aangevraagd. In november 2022, een maand na de moord op Moreno, is de vergunning verstrekt.

Activisten vermoord

Mijnbouw is een van de belangrijkste oorzaken van sociale conflicten in Colombia. In het zuiden van Córdoba, waar Moreno leefde en werkte, zijn 56 lokale activisten vermoord sinds de overheid en de rebellengroep FARC in 2016 een vredesverdrag sloten. Velen van hen hadden geprotesteerd tegen mijnbouwprojecten.

Israel Aguilar, een van de lokale leiders die de zaak begonnen tegen Cerro Matoso, moet na bedreigingen beveiligd worden. „Ik kan me niet vrijelijk bewegen in de openbare ruimte”, zegt hij. „Als ik langer dan twintig minuten op het balkon van mijn huis verblijf, is dat riskant.” Als hij ergens in het openbaar gaat spreken, vergezellen gewapende beveiligers hem. Ruim tweehonderd mensenrechtenactivisten in Córdoba krijgen dit soort bescherming.

Victor Pineda, de oud-medewerker van Cerro Matoso, heeft twintig jaar geleden al wegens gezondheidsklachten ontslag genomen. Sindsdien probeert hij erkend te krijgen dat zijn ziekte verband houdt met zijn vroegere werk. Hij verwijt het bedrijf hem onvoldoende te hebben beschermd.

Enkele dagen na de moord op Moreno deelde Pineda een aantal van diens Facebookberichten. Een week later ontving hij zelf een dreigbrief thuis. „Stop met doen alsof je een milieuactivist bent”, stond er. „Je weet wat er is gebeurd met journalist Rafael Moreno in Montelíbano. Je bent gewaarschuwd.”