‘De contouren van het eindspel van de oorlog in Oekraïne zijn al zichtbaar’

Het was een aardige week voor de diplomatie. Ethiopië en Tigray bereikten een akkoord over een staakt-het-vuren, na een oorlog van twee jaar die naar schatting aan 600.000 burgers het leven kostte. En Rusland schaarde zich weer achter de ‘graandeal’, een van de weinige diplomatieke lichtpuntjes in de Oekraïne-oorlog. Moskou trok zich uit de deal terug, maar na één telefoontje van de Turkse president Erdogan stond Poetin weer in het gelid en kon de export van Oekraïense tarwe over de Zwarte Zee doorgaan.

Het was daarmee ook geen slechte week voor David Harland (60), directeur van een Zwitserse ngo die zich toelegt op conflictbemiddeling, het Centre for Humanitarian Dialogue in Genève. Het was zijn centrum dat al in maart de basis legde voor de graandeal die Erdogan en VN-chef Guterres in de zomer wisten af te ronden. Het waren Harland en zijn team die de voormalige Nigeriaanse president Obasanjo thuis opzochten om hem te vragen te bemiddelen tussen Ethiopië en Tigray, wat leidde tot het akkoord van deze week.

Maar eén goede week maakt nog geen goed tijdperk voor diplomatie. De diplomatie laat ons in de steek, juist nu we haar steeds harder nodig hebben, stelt Harland, diplomaat met dertig jaar ervaring, tijdens een interview in Den Haag, waar hij donderdag namens zijn centrum de Carnegie Wateler Vredesprijs in ontvangst nam. Tigray en de graandeal zijn typerend voor de aanpak van het centrum: stil voorbereidend werk dat vaak aan zichtbare onderhandelingen voorafgaat. Het centrum, waar 300 mensen werken en dat gefinancierd word door westerse overheden, adviseert ook de regering in Kiev en is al sinds 2014 in Oekraïne actief. In het begin van de oorlog bemiddelden Harlands medewerkers aan de frontlinie over de evacuatie van burgers.

In Europa ligt één vraag op tafel: hoe eindigt de oorlog?

„Het is mogelijk de oorlog te beëindigen met onderhandelingen en dat is ook noodzakelijk omdat we anders met een ramp eindigen. Timing is essentieel, maar op dit moment is geen van beide kanten er klaar voor. Je moet wel al, in stilte, beginnen aan de voorbereidingen voor het eindspel. Oekraïne leunt sterk op het Westen en beiden moeten van elkaar weten wanneer het genoeg is.”

Het Westen zegt: Kiev bepaalt het moment van onderhandelen.

„Dat klopt. Rusland hoopt dat er na de Midterms [tussentijdse verkiezingen in de VS, dinsdag aanstaande] en na een koude Europese winter met boze burgers op straat, een moment komt om een voorstel op tafel te leggen dat verdeeldheid zal zaaien onder Kievs bondgenoten. Als er nú een voorstel voor een staakt-het-vuren komt, wordt dat niet geaccepteerd. Maar Kiev weet ook dat je uiteindelijk niet alleen maar ‘nee’ kunt zeggen. Je moet voorwaarden stellen: trek je terug tot de bestandslijn van voor de inval op 24 februari, of tot de internationaal erkende grens. Kiev bepaalt, maar in samenspraak met bondgenoten. We kunnen de uitlopers van het eindspel al zien.”

Waar?

„Oekraïne is zéér geïnteresseerd in de politieke verhoudingen bij zijn bondgenoten en Rusland laat proefballonnetjes op. Afgezien van de soms psychedelische dingen die ze roepen als ‘de-satanificatie’ weten ze ook wel dat ze moeten kiezen tussen extreme escalatie en een uitweg. Ze zullen een minimum aan terreinwinst willen, maar dat is nauwelijks bespreekbaar, zeker niet in het begin van onderhandelingen. Meer ruimte zit in een gesprek over de toekomstige veiligheidsarchitectuur in Europa. Rusland voelde zich natuurlijk niet bedreigd door de nazificatie van Oekraïne. Als het zich al bedreigd voelde, dan door Oekraïense beweging naar het Westen. Dáár zitten mogelijkheden voor gesprek.”

Ik zou op deze aarde geen huis meer kopen

David Harland

Tijdens gesprekken tussen 28 februari en 15 april lag dat ook op tafel.

„Oekraïne verbaasde het Westen en zichzelf met zijn succesvolle verzet. In maart accepteerde Zelensky nog dat Oekraïne geen NAVO-lid zou worden en dat er over sommige gebieden 15 jaar onderhandeld zou kunnen worden. Maar toen verloren de Russen de slag om Kiev en vervolgens werd de Oekraïense positie harder en harder. De Russen die ik spreek, weten dat ze nu alleen nog maar kunnen dromen van de deal die ze in maart hadden kunnen krijgen.”

Er wordt niet alleen nagedacht over het eindspel. Er zijn ook zichtbare stappen. President Erdogan ontmoette Poetin, was in andere hoofdsteden en heeft al geopperd het onderhandelingsproces een nieuwe kans te geven. Deze week liet hij met het graanakkoord zien hoeveel invloed hij kan hebben op Rusland. Daarnaast, zegt Harland, houden ook China, India, Saoedi-Arabië en de Emiraten de zaak in de gaten en wachten af of zich een gunstige kans voordoet om te bemiddelen.

Is voor een deal een ontmoeting tussen Biden en Poetin nodig?

„Het zou kunnen, maar het is geen absolute noodzaak. Het gaat er voor het Westen om de invasie af te slaan, en tegelijk voor Poetin een situatie te creëren waarin het voor hem beter is niet te escaleren. Je kunt dingen weggeven die er goed uitzien, maar niet zo belangrijk zijn. Je zou kunnen toezeggen dat je Rusland raadpleegt bij NAVO-lidmaatschap van Oekraïne. Een topontmoeting om een akkoord te bezegelen is ook een tegemoetkoming. Poetin wordt achtervolgd door de uitspraak van Obama dat Rusland een tweederangs grootmacht is. Hij wil als gelijke worden behandeld.”

Poetin kreeg vóór de oorlog een gesprek met Biden, dat hielp niet.

„Mijn Russische contacten zeggen dat ze nogal verbaasd waren over hoe hard het Amerikaanse ‘nee’ was, nadat ze eisen over de uitbreiding van de NAVO op tafel gelegd hadden. Je weet nooit wat er was gebeurd als de VS de deur een beetje open gelaten hadden. Hoe dan ook moet de diplomatie van het eindspel beter voorbereid worden dan toen, al was het maar omdat de risico’s veel en veel groter zijn. Want als er voor Rusland na een militaire nederlaag geen uitweg is, is er kans op een catastrofale escalatie of een catastrofale prolongatie. Iedereen heeft er belang bij daar goed over na te denken. Toezeggingen moeten goed voorgekookt zijn, zorgvuldig overgebracht worden en iedereen moet het begrijpen.”

Dat klinkt als het ABC van diplomatie. Moet dat nog gespeld worden?

„Diplomatie is in verval. De diplomatie van de Koude Oorlog, die voorkwam dat de wereld werd opgeblazen, is nu niet meer mogelijk. En nu moet ik ú aanvallen: transparantie en effectieve diplomatie staan op gespannen voet. Maar in het Westen wordt een zekere mate van transparantie simpelweg geëist. Daarnaast is er in het Westen en helaas ook in China een trend om niet te praten met mensen die je niet aanstaan. We praten niet met Assad omdat Assad een monster is. China praat niet met de Amerikanen na het bezoek van Nancy Pelosi aan Taiwan. Dat is waanzin.

„Het hele idee van diplomatie is juist dat je praat met mensen die je niet aanstaan. Je kon vroeger in stilte overbrengen wat je belangen waren en waar je rode lijnen lagen. Nu zullen we in dit conflict het ergste, denk ik, weten te vermijden. Maar het is ook een soort warming-up voor een confrontatie tussen China en de VS die vele malen gevaarlijker zal zijn voor de wereld.”

Lees ook: ‘Poetins invasie is het begin van een nieuwe Koude Oorlog’

Harland ziet nog een reden voor het verval van de diplomatie. Dankzij technologische vooruitgang kunnen regeringsleiders eenvoudig zelf met elkaar contact zoeken. Zo onderhandelt Erdogan met Poetin direct over de graandeal. De klassieke diplomatie heeft als het ware een gat achtergelaten dat leiders zelf opvullen, waarin ruimte is voor bemiddelaars als Harland maar waar ook avonturiers als Elon Musk zich melden. „Het geheel aan diplomatie is nu kleiner dan een generatie geleden, terwijl de behoefte eraan groter is. We hebben klimaatverandering. Nucleaire dreiging is terug. We staan voor levensbedreigende vraagstukken en hebben geen effectief diplomatiek apparaat. Als ik de keuze had zou ik op deze aarde geen huis kopen.”