Op 1 oktober 2023 kreeg Vladimir Vlasov uit het west-Russische Lipetsk ruzie met zijn vrouw. Hij was net teruggekeerd uit de oorlog in Oekraïne, waar hij had gevochten voor het beruchte Wagner-huurlingenleger. De 31-jarige Vlasov was kwaad omdat zijn vrouw volgens hem meer hield van haar eerste kind, een vierjarig meisje, dan van de tweeling die het stel samen ter wereld had gebracht. De zwaar beschonken Vlasov sloeg eerst zijn vrouw in elkaar en stortte zich daarna op zijn stiefdochtertje. Het meisje stierf ter plekke. Aan een Russische krant vertelde zijn echtgenote dat hij van plan was voor Wagner in Afrika te gaan werken. Vlasov werd ingerekend door de politie.
Twee dagen later kreeg Denis Stepanov, uit een dorp in het Siberische Krasnojarsk, ruzie met zijn ex-vriendin en besloot het huis in brand te steken waar de jonge vrouw met haar moeder verbleef. Beide vrouwen kwamen om in de vlammen. De dertigjarige Stepanov was in 2021 veroordeeld wegens mishandeling, maar had zich in de gevangenis aangemeld als Wagner-rekruut. Hij had een paar maanden gevochten in Oekraïne en had daarna gratie gekregen. Hij werd opgepakt.
In november sleepte de straalbezopen Oleg Michajlov (25) uit Basjkirië, bij de Oeral, een kennis naar zijn woning, waar hij haar verkrachtte onder bedreiging van een mes. De man was in 2021 veroordeeld tot 18 jaar cel wegens moord, maar was volgens lokale media vrijgekomen toen hij zich aanmeldde bij Wagner. Enkele maanden eerder had een man in Karelië, nabij de Finse grens, twee meisjes verkracht van tien en twaalf jaar oud. De meisjes vertelden dat hij een militair uniform droeg met een doodshoofd – het logo van Wagner.
Ook in het reguliere Russische leger is geweld tegen vrouwen geen uitzondering. Niet alleen als oorlogsmisdaad tegen Oekraïense vrouwen, ook tegen Russische vrouwen in de eigen gelederen. Een vrouwelijke militair die meevocht in Oekraïne vertelde tegen de Russischtalige website Sever Realii, een tak van Radio Free Europe, hoe vrouwen in het Russische leger tot seks gedwongen zouden worden. „Als ze weigeren, worden ze gedwongen buiten de tenten te slapen, verhongeren ze en kunnen ze zelfs worden doodgeschoten.” De vrouw, Margarita geheten, vertelde hoe een pelotonsofficier zijn ‘vriendin’ had neergeschoten. „Ze deden alsof de Oekraïners het hadden gedaan. Hij schoot zichzelf in de arm, alsof hij haar had verdedigd, na ongeveer drie weken keerde hij terug uit het ziekenhuis.”
Strijd om rechten
Afgaand op de ontwikkelingen van het afgelopen oorlogsjaar staat Russische vrouwen in 2024 opnieuw een zware strijd te wachten om hun rechten te behouden in een samenleving waarin geweld, machismo en de productie van baby’s beleidsprioriteiten zijn geworden. Een jaar waarin het recht op abortus verder wordt ingeperkt, waarin feministen de mond wordt gesnoerd en waarin geweld tegen vrouwen nog angstaanjagender vormen dreigt aan te nemen. En dat in een land dat vanwege oorlog en sancties steeds verder geïsoleerd raakt van de buitenwereld en zich weinig aantrekt van mensenrechten of internationale verdragen.
Terwijl vrouwen in hun eigen woning of in het leger worden mishandeld, verkracht of vermoord, probeert de orthodoxe kerk het recht op abortus in te perken. „De tijd is gekomen om abortus van de lijst met zogenaamde medische diensten te halen, waarmee artsen verdienen aan het verdriet van anderen”, zei patriarch Kirill begin 2023. Hij noemde het feminisme een „uiterst gevaarlijk fenomeen”, omdat het „pseudo-vrijheden” zou verkondigen en seks buiten het huwelijk zou prediken. De patriarch benadrukte ook dat een vrouw in de eerste plaats de „hoedster” is van het gezin en dat zij de balans tussen werk en privé scherp in de gaten moet houden om haar „dienstbaarheid als echtgenote en moeder” te behouden. In diezelfde periode diende de orthodoxe kerk een voorstel in om de huidige wettelijke abortustermijn van 12 naar 8 weken terug te brengen, en van 22 weken naar 12 in geval van verkrachting. Op hun beurt legden Doemaleden het plan op tafel om vrouwen te verplichten toestemming te vragen aan hun man en gingen er stemmen op tot vervolging wegens ‘abortus-propaganda’. Dat laatste gebeurt in sommige regio’s inmiddels al: zo werd de Russische deelrepubliek Mordovië, oostelijk van Moskou, afgelopen zomer het ‘aanzetten tot abortus’ strafbaar gemaakt. Ook wie in het Siberische Tsjeljabinsk abortus ‘propageert’, riskeert binnenkort een fikse boete. Daarmee komt, zo vrezen activisten en artsen, voorlichting aan vrouwen over hun gezondheid in gevaar.
Feminisme is een „uiterst gevaarlijk fenomeen”
De discussie kwam verder op stoom toen de Russische minister voor Volksgezondheid, Michaïl Moerasjko, zich bereid toonde om de toegang tot abortus wettelijk in te perken om „misbruik” te voorkomen. In september tekende hij alvast een decreet waarmee de verkoop van nood-anticonceptiemiddelen en abortus-preparaten vanaf half 2024 aan banden zal worden gelegd. Dit „om het gedragspatroon van jonge mensen omtrent voortplanting te veranderen”, zei de minister, die ook mopperde over het feit dat vrouwen eerst een carrière willen voor ze aan kinderen beginnen.
In eerste instantie lijkt er niets nieuws onder de zon. In de ruim twee decennia waarin de Russische president Poetin nu aan de macht isheeft hij ‘traditionele waarden’ en ‘patriottisme’ verheven tot mantra van zijn beleid. Al jaren trekken Kremlin, beleidsmakers en priesters samen op om van het aftakelende Rusland weer een ‘grootmacht’ te maken.
Dat in oorlogstijd vrouwenrechten vaak als eerste in het gedrang komen, wekt onder feministen geen verbazing. „Dit soort maatregelen wordt meestal ingevoerd als een land in oorlog is”, zei de Russische feministe Leda Garina, inmiddels actief vanuit Georgië, tegen persbureau AFP. De boodschap aan vrouwen is volgens Garina luid en duidelijk: „Blijf thuis en baar soldaten.”
Homobeweging kaltgestellt
Maar in een land dat al twee jaar bezig is de bloedige oorlog in zijn buurland te framen als strijd tegen het collectieve westen en waar radicaal-conservatieve groepen het voor het zeggen hebben, kan het snel bergafwaarts gaan. „Het is catastrofaal gesteld met vrouwenrechten in Rusland”, zei de Russische vrouwenrechtenactivist van het anti-oorlogscomité Feminist Antiwar-Resistance, Natalia Baranova, onlangs tegen de Noorse site The Barents Observer. „Wij hebben te maken met een volstrekt onvoorspelbare politieke context en we zien hoe de Doema met tientallen tegelijk discriminerende wetten aanneemt”, zei Baranova. Bovendien worden behalve politici en activisten nu ook onafhankelijke juristen vastgezet, wat het nog moeilijker maakt voor slachtoffers hun recht te halen. In 2017 werd huiselijk geweld uit het wetboek van strafrecht gehaald.
Als eerste was de Russische lhbti-beweging aan de beurt. Jarenlang waren het Russische lhbti’ers die als zondebok fungeerden voor het “verval” van de normen en waarden, werden zij steeds verder in een hoek gedreven en gemarginaliseerd. De genadeklap volgde afgelopen november, toen een Russische rechter besloot de Russische lhbti-beweging ‘extremistisch’ te verklaren. Op deelname aan of financiering van een ‘extremistische’ organisatie staan boetes en celstraffen tot twaalf jaar. De wet, die naar verwachting begin dit jaar in werking treedt, bracht een uittocht van lhbti’ers uit Rusland op gang.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/01/25104603/web-2701ZAT_FEAT_RussinDEF.jpg)
Nu de Russische homobeweging definitief is kaltgestellt, dreigen vrouwen het volgende slachtoffer te worden in de cultuuroorlog die Rusland beheerst. Een teken aan de wand was een wetsvoorstel dat vorig voorjaar werd ingediend door het conservatieve Doemalid Oleg Matvejtsjev van regeringspartij Verenigd Rusland, en waarin hij voorstelde het feminisme in Rusland te verbieden. Immers, zo stelde Matvejtsjev, „feministen zijn agenten van het Westen. Ze zijn betrokken bij de vernietiging van traditionele waarden en hun activiteiten zijn in tegenspraak met het presidentiële decreet daarover. Ze zijn voor echtscheiding, voor kinderloosheid en voor abortus en handelen in strijd met het demografisch beleid”, zei de parlementariër in een interview met de Russische website Absatz.
Het voorstel is nog in behandeling, maar repressie van feminisme is al in volle gang. Zo werden vorig jaar de twee feministische theatermakers Jevgenia Berkovitsj en Svetlana Petritsjoek opgepakt op beschuldiging van het „rechtvaardigen van terrorisme” naar aanleiding van een theaterstuk over het lot van IS-vrouwen. Onlangs oordeelde een door de rechtbank ingehuurde ‘deskundige’ dat het theaterstuk een „negatieve karakterisering van mannen” geeft. Dit vanwege een door een hoofdpersonage uitgesproken zin: „Onze mannen kunnen drie dingen goed: kritiek leveren, advies geven en schuld opleggen.” De vrouwen blijven in voorarrest.
Lees ook Schandaal rond arrestatie onderscheiden Russische theatermakers
Ooit was Rusland voorloper
En dat terwijl Rusland, dankzij revolutionair en feminist Aleksandra Kollontai, honderd jaar geleden in de voorhoede stond waar het ging om vrouwenrechten. In het revolutiejaar 1917 benoemde de bolsjewistische leider Vladimir Lenin Kollontai als eerste vrouw tot ‘volkscommissaris’ (minister) voor Sociaal Welzijn. Onder haar leiding kreeg de nieuwe Sovjetvrouw een betere rechtspositie, werden de regels rond huwelijk en echtscheiding vereenvoudigd, werd – als eerste land ter wereld – abortus gelegaliseerd en kregen vrouwen in de Sovjet-Unie stemrecht, als tweede land na Nieuw-Zeeland. In 1924 werd Kollontai benoemd tot eerste vrouwelijke ambassadeur ter wereld.
De bevordering van de vrouw tot gelijkwaardig Sovjetburger was uitgekiend beleid: vrouwen vormden een onmisbare werkkracht voor de opbouw van de (geïndustrialiseerde) socialistische heilstaat. Ondertussen brachten Kollontai’s inspanningen natuurlijk geen absolute verlossing. Voortaan had de Sovjetvrouw een dubbele baan; ze werd geacht zich zowel op de werkplek als in het huishouden af te beulen. Toch was het een enorme stap voorwaarts.
De 19-jarige Anfisa uit Tsjeljabinsk bestudeert de feministische theorieën die Kollontai tijdens haar leven publiceerde, en maakt zich grote zorgen over de ontwikkelingen in haar land, vertelt ze NRC via een chatgesprek. De jonge vrouw, die omwille van haar veiligheid haar achternaam niet geeft, is actief in het Oeral Vrouweninitiatief (UFA), een groep feministen uit verschillende steden in de Oeral, waaronder Tsjeljabinsk en Jekaterinburg. De vrouwen verspreiden flyers en petities, organiseren debatavonden over vrouwenkwesties en feministische theorieën. Ook organiseren ze protestacties. „Onze acties proberen we zoveel mogelijk af te stemmen met de autoriteiten om geen problemen te krijgen”, vertelt Anfisa.
Maar problemen bleken het afgelopen jaar onvermijdelijk. Toen een van Anfisa’s mede-activisten de straat op ging met een poster voor abortus, werd ze prompt gearresteerd. Twee andere feministen van het collectief kregen met de politie te maken toen ze protesteerden tegen het voorstel van Doemalid Matvejtsjev om feminisme te verbieden. Uiteindelijk besloot het UFA zich als activistisch collectief op te heffen en zich aan te sluiten bij andere, minder verdachte, groeperingen.
De onrust broeit
Het feminisme- en abortusdebat wordt gevoerd op een moment dat Poetin druk is met zijn campagne voor de presidentsverkiezingen van 17 maart. Hoewel zijn winst nagenoeg vaststaat, kan het Kremlin zich in de huidige oorlogssituatie geen maatschappelijke onrust permitteren. Maar de onrust broeit, zeker onder vrouwen. Sinds vorig jaar september eisen woedende Russische vrouwen via fysieke en virtuele acties de terugkeer van hun echtgenoten, vaders en zoons, die al maanden onafgebroken aan het front zitten. Het protest is weliswaar kleinschalig, maar de vrouwen zitten de plannen van het Kremlin dwars. Voor de feestdagen speelde bijvoorbeeld even het risico op dat het protest zou worden gekanaliseerd door een vrouwelijke uitdager: Jekaterina Doentsova stelde zich tegenover Poetin kandidaat voor de verkiezingen. Maar zij werd door de Kiescommissie niet doorgelaten.
In het abortusdebat stelde Poetin zich als gewoonlijk boven de partijen. Begin november zei dat het „abortus-probleem” weliswaar „ernstig” is, maar dat hij niet zal oproepen tot een verbod. Hij liet het aan patriarch Kirill om die kaart verder uit te spelen „De Russische bevolking zal groeien als wij leren om vrouwen te weerhouden van abortus”, zei Kirill kort daarop. Het lijkt geen toeval dat ook Poetins oudste dochter, Maria Vorontsova, vooraanstaand endocrinoloog en genetisch specialist, plotseling van zich liet horen. „In onze Russische cultuur, samenleving en religie heeft het menselijk leven de hoogste waarde”, zei Vorontsova in een zeldzaam interview met een Russische journalist.
Lees ook Russische vrouwen eisen hun mannen terug
Maar volgens onafhankelijke demografen hééft Rusland helemaal geen abortusprobleem. Sterker: het aantal abortussen daalt al jaren. „Voor mensen die geloven dat abortus kindermoord is, zoals leden van de Russisch-orthodoxe kerk en andere religies, is er enkel een moreel en ethisch doel. Het is nergens voor nodig om de demografie daarbij te betrekken”, zei de onafhankelijke demograaf Aleksej Raksja onlangs in een interview met de Russische krant Moskovski Komsomolets. Factoren die wél impact hebben volgens demografen: sociale ongelijkheid, armoede – en sterfte en emigratie als gevolg van de oorlog in Oekraïne. Zo becijferde de Russische demograaf Michaïl Denisenko dat één jaar militaire dienst voor de driehonderdduizend mannen, die in 2022 werden gemobiliseerd, Rusland 25.000 geboortes kost.
Ook de Russische mensenrechtenadvocaat Aljona Popova maakte korte metten met de Kremlin-propaganda. „Er is helemaal geen abortus-epidemie in het land, dus waarom wordt dit onderwerp nu gepusht? Populisme komt altijd te hulp wanneer de aandacht van echte problemen moet worden afgeleid”, schreef zij op haar Telegram-kanaal. Zij wees er vorige week op dat vrouwen bij gebrek aan anticonceptiemiddelen en mogelijkheden tot abortus steeds vaker kiezen voor sterilisatie.
De jonge feminist Anfisa uit Tsjeljabinsk denkt eveneens dat vrouwen vanwege de „reactionaire” wind uit Moskou kiezen voor alternatieve methoden om geen kinderen te krijgen. „En dat zal alleen maar meer ellende veroorzaken. Het aantal tienerzwangerschappen, clandestiene abortussen en ongelukkige kinderen zal in Rusland toenemen.” Alle tegenwind ten spijt, is ze niet van plan haar strijd voor vrouwenrechten te staken, schrijft ze in een laatste bericht. „Feministen worden in Rusland gedemoniseerd en als verschoppelingen beschouwd. Alleen georganiseerd kunnen wij de strijd met anti-vrouwenwetten aangaan.”
