Column | Je kunt stadsmens én dorpeling zijn, dialecten én wereldtalen spreken

‘Ik weet niet meer welk boek ik als eerste las. Ik herinner me wel de eerste film die ik zag. In het dorpscafé: The Sons of Katie Elder van Henry Hathaway, met John Wayne. Dat is ongeveer het beste dat me ooit is overkomen. Je ging naar het café om een film te zien en je nam je eigen stoel mee.”

Terwijl Nederlandse boeren stront op snelwegen storten om duidelijk te maken dat zíj de enige dragers zijn van de plattelandscultuur, toont de Spaanse schrijver Javier Cercas (1962) dat het ook anders kan. Met de site Le Grand Continent sprak hij over zijn geboortedorp Ibahernando, in Extremadura, een van de armste regio’s van het land. Zonder dat dorp, zegt Cercas – wereldberoemd met ‘non-fictieromans’ als Soldaten van Salamis en Outlaws – was hij nooit zo succesvol geworden.

In Ibahernando hoorde Cercas’ familie tot de rijken. Toen hij vier was, verhuisden zijn ouders naar Gerona, in Catalonië. Een nieuwe wereld, een totaal andere cultuur – in Spanje zijn regionale identiteiten heel divers. In Gerona hoorde zijn familie tot de onderklasse. Zijn moeder, die nog heimwee heeft naar haar oude dorp, leerde nooit één woord Catalaans. Cercas denkt dat hij nooit schrijver was geworden als hij in Ibahernando (toen 3500 inwoners, nu 500) was gebleven. Door de botsing van meerdere werelden, doordat hij geografisch en mentaal allerlei identiteiten heeft, ziet hij dingen die hij anders niet had gezien. Dat intensiveert goede en lelijke momenten en verscherpt je ervaring. „Migratie heeft mij goedgedaan. Het heeft me ontworteld, onder druk gezet. Het zorgde ervoor dat ik allerlei dingen heb ontdekt.”

Britse Tory-premierskandidaten schuiven alle Brexitproblemen in Dover op de Fransen. In Bern werd een concert afgezegd omdat de witte muzikanten dreadlocks droegen. Geradicaliseerde boeren maken andersdenkenden voor „verrader” uit. Wat een verademing om in zo’n week Cercas te lezen, die gehakt maakt van dat polariserende, identitaire loopgravengedoe.

Hij woont half in Barcelona, half in Ibahernando. Hij is stadsmens én dorpeling, spreekt dialecten én wereldtalen en schrijft als intellectueel boeken over prostituees, drugsdealers en arbeiders. Zijn nieuwe boek Independencia (niet vertaald) is een afrekening met de Catalaanse elite die stompzinnig onafhankelijkheidsstreven manipuleert om de macht te behouden. „Het echte Catalonië,” zegt Cercas, „is gemaakt door mensen als ik, uit Andalusië, Extremadura en andere arme streken, die het opbouwden tot een van de rijkste regio’s van Spanje. […] Deze mensen zijn mijn rijkdom, mijn erfgoed. Een soort vaderland. Hoewel, het woord vaderland maakt mij nerveus. Samuel Johnson zei eens dat het vaderland het laatste toevluchtsoord is van schurken.”

Cercas benoemt een van de makkes van deze tijd: dat mensen zich opsluiten in nauwe, exclusieve identiteiten en tegelijkertijd met Grote Onderwerpen bezig zijn: klimaat, veiligheid, waarden. Zo krijgt het kleine, particuliere enorme betekenis – my view is the global view.

Gevaarlijk, vindt ook de Chinese antropoloog Biao Xiang van het Duitse Max Planck Instituut. Volgens hem zien mensen alles wat dichtbij en veraf is haarscherp. Maar wat ertussen ligt, in een straal van een kilometer om hen heen, verdwijnt. Xiang noemt dat „het nabije”. In communistisch China woonde hij als kind in huis met mensen uit alle (ex-)sociale klassen en alle windstreken. Alles veranderde constant. Door bij de pomp te praten, nieuws en impressies uit te wisselen, kon je nieuwe ontwikkelingen zien aankomen. Zo kon je je sociale antennes bijstellen en jezelf beschermen tegen meer turbulentie. Mensen hadden allerlei meningen. Maar hun gesprekken waren informatief, vol humor en zelden conflictueus. „Het nabije”, schrijft Xiang, die onderzoek doet onder binnenlandse arbeidsmigranten, „is waar dingen constant veranderen, waar je nieuwe dingen hoort en ziet”.

Met kleine, homogene gemeenschapjes heeft dit niets te maken. Met brandende hooibalen en doodsbedreigingen al helemaal niet.