Column | In Oekraïne staat ook het internationaal recht op ’t spel

Amerikanen zijn meesters in optimistische slogans. Ambassadeur Beth van Schaack is op het State Departement belast met misdaden tegen de menselijkheid. Tijdens een gesprek over Russische oorlogsmisdaden in Oekraïne verwees ze naar de berechting van nazi-kopstukken door het beroemde tribunaal in Duitsland. „Dit is een nieuw Neurenberg-moment”, zei ze. Een moment „waarop de internationale consensus verbluffend is”.

Een ‘ambassadeur oorlogsmisdaden’ móét een optimist zijn, maar Van Schaack maakte het wel erg bont. De verdeeldheid van de wereldgemeenschap is juist verbluffend, niet de consensus. Toen Rusland uit de Mensenrechtenraad van de VN werd gezet, stemden 93 landen vóór de Amerikaanse resolutie, 24 tegen en onthielden 58 landen zich.

En een Neurenberg-moment? Oekraïne doet aan de berechting van de Russische oorlogsmisdadigers wat het kan, legde hoofdaanklager Iryna Venediktova uit aan NRC-correspondent Emilie van Outeren. Oekraïne berechtte zes Russen en er loopt nog een tiental zaken. Oekraïne onderzoekt daarnaast 23.000 meldingen van oorlogsmisdaden, een immense taak in vredestijd, laat staan tijdens een oorlog. En Oekraïne ruilt Russische militairen tegen Oekraïense krijgsgevangenen – neem ze dat maar eens kwalijk.

Een Neurenberg-moment, een overwinning van het recht op de oorlogsmisdaad, is dat al met al nog niet. Daar is het ook veel te vroeg voor. In Neurenberg oordeelden de winnaars over de vertegenwoordigers van een regime dat net verslagen was. In Oekraïne is de oorlog in volle gang en stapelen de misdaden zich elke dag op.

Donderdag vond in Den Haag op initiatief van Nederland een internationale conferentie plaats over de vervolging van oorlogsmisdaden in Oekraïne. Die ochtend kwamen bij een Russische raketaanval op Vinnytsia, ver verwijderd van het front in de Donbas, zeker twintig burgers om het leven.

Al meteen na de invasie was er oog voor oorlogsmisdaden en voor de noodzaak onmiddellijk bewijzen veilig te stellen – in Syrië begon men daar pas gaandeweg mee. Naast wapenleveringen en sancties greep de westerse coalitie in februari ook naar het recht om Rusland ter verantwoording te roepen.

Internationale initiatieven buitelden over elkaar heen. De Organisatie voor Samenwerking en Veiligheid in Europa activeerde meteen een speciale onderzoeksprocedure. Na drie weken vond de OVSE „duidelijke patronen van schendingen van internationaal humanitair recht op een groot aantal terreinen”. De Amerikaanse regering gaf een van de beroemdste nazi-jagers, Eli Rosenbaum, opdracht Russische oorlogsmisdaden te onderzoeken.

De EU kwam in actie, evenals de VN en ook Karim Khan, de energieke en welbespraakte hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof in Den Haag, opende onmiddellijk een onderzoek. Khan reisde regelmatig naar Oekraïne en het Hof heeft samen met een aantal landen en het EU-agentschap Eurojust een internationaal onderzoeksteam (JIT) gevormd.

De weg naar gerechtigheid is moeizaam. Oekraïne kan alleen rechtspreken in het gebied dat niet door Rusland is ingenomen. Khans Hof heeft de handicap dat Rusland het niet erkent. Berechting van oorlogsmisdadigers in landen die niet bij een conflict betrokken zijn, is nog niet grootschalig.

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky herhaalde in Den Haag zijn wens een speciaal Oekraïne-tribunaal, naar het voorbeeld van Neurenberg, op te richten. Minister Wopke Hoekstra (Buitenlandse Zaken, CDA), gastheer van de conferentie, zei dat Nederland de kansen voor zo’n tribunaal wil bekijken, maar waarschuwde dat het een lange en complexe route is. In Den Haag werd vooral gezocht naar een overkoepelende strategie voor al die goedbedoelde maar versnipperde kleine initiatieven.

De weg naar een Neurenberg-moment voor Oekraïne is lang en moeizaam, het einde ervan is nog net zo moeilijk te zien als het einde van de oorlog zelf. Berechting is in eerste plaats natuurlijk van belang voor slachtoffers en nabestaanden en een voorwaarde voor vrede. Maar het is ook een test voor de normen en waarden die de westerse coalitie zo hoog in het vaandel heeft.

In de grote geopolitieke confrontatie van het moment staat ook de geloofwaardigheid van de ‘westerse’ kijk op mensenrechten en internationaal recht op het spel. De Russische agressie was niet tegen te houden, de strijd tegen straffeloosheid is net pas begonnen.