Column | De oorlog in Oekraïne is heel dichtbij en toch ver weg

De zomerse chaos op Schiphol drong pas echt tot me door toen het mijn beurt was om te vliegen. Toen ook ik achteraan sloot in de rij voor security – ver buiten de aankomsthal in een partytent op een warm parkeerdek. Eerste gedachte: verdraaid, het is inderdaad net zo erg als op tv!

Ik had het allemaal gevolgd: het personeelsgebrek, de boze touroperator, de hulpeloze manager, de 16.000 verweesde koffers, het menselijke lint gedwee op weg naar de scanners. En toch was ik verbaasd. Ik had me de omvang van de ontwrichting klaarblijkelijk niet helemaal eigen gemaakt. Pas toen ik vier uur meeliep in de reizigersprocessie werd de Schipholchaos mijn chaos.

De oorlog in Oekraïne is nu vijf maanden oud. Ik volg het conflict al sinds eind vorig jaar op de voet. De samenklontering van Russische militairen aan de grens, de krankzinnige Russische eisen aan de NAVO, het diplomatieke wanhoopsoffensief, het rommelige begin van de inval in Donetsk en Loehansk, de aanval op Kiev, de heldenrol van Zelensky, het westerse weerwoord, de vluchtelingen. Boetjsa, Marioepol. Ik zag het allemaal voorbijkomen. Tot en met de foto’s van Liza Dmytriëva (4) uit de provinciestad Vinnitsya, een meisje met down in een jurkje van lavendelblauw. Op 14 juli was ze met haar moeder op weg naar de logopediste toen een Russische raket een einde aan haar leven maakte.

Is het met de oorlog net zoals met de luchthaven die onder de voet wordt gelopen, vroeg ik me in de partytent af. Alles over gelezen, maar toch niet helemaal mijn oorlog? We kunnen niet allemaal door Oek-raï-ne gaan lopen om het onze gevoelde oorlog te maken, maar we moeten de oorlog wel vasthouden, ook in de zomer. Zonder westerse steun is Oekraïne verloren en Liza wil je niet vergeten. Hoe doe je dat?

Intussen schuifelde het lint naar een volgende bocht, weer een horde op weg naar verre bestemmingen genomen. De meeste mensen in de rij gaan naar de zon, dat leek me een veilige gok.

Op mijn zomerleeslijstje staat De straat en het struikgewas van Armando, dat in een kleine, fraai verzorgde, oplage opnieuw is uitgegeven door een Rotterdamse galerie. De in 2018 overleden kunstenaar woonde tijdens de Tweede Wereldoorlog in de buurt van Kamp Amersfoort. Wat hij daar zag, zou zijn leven en oeuvre bepalen.

In het boek uit 1988 haalt hij in karige, korte zinnen herinneringen op. In kleine fragmenten vertelt de hoofdpersoon op verbaasde en afstandelijke toon hoe hij kennismaakt met de oorlog. Hoe hij vreemde mensen in onbekend uniform ontmoet. Hoe zeldzaam het is dat iemand een brood over het hek gooit voor de gevangenen. Hoe hij nieuwe woorden leert: fusilleren, exerceren, mogendheden. Wij leerden dit jaar sanctiepakket, gasoorlog, pantserhouwitser.

Hij vertelt hoe de oorlog het dagelijks leven binnendringt, maar dat leven tegelijk doorgaat. Gruwelijkheden of niet, de zon schijnt. Armando verbaasde zich er ook over dat de natuur zich van de oorlog niets aantrekt. De natuur is slechts getuige, een fenomeen waarvoor hij de absurde en inmiddels beroemde term „schuldig landschap” bedacht.

„De cultuur heeft zich van de natuur meester gemaakt. Nu, dan zwaait er wat. En de natuur laat met zich sollen, dat heb ik zelf gezien. En ze trekt zich nergens wat van aan. Alleen de wind kan de bladeren doen beven. Schuldig bos, schuldig landschap.”

In de jaren nul exposeerde Armando in een galerie in Berlijn-Charlottenburg. Het lag op mijn route. De zaak hing wekenlang vol met geschilderde bomen. Takken en stammen. Alleen maar zwart, een aanblik die je niet snel vergeet.

Het is heel goed mogelijk om een oorlog te ‘vangen’ en te ‘bewaren’, om beelden op te roepen die beklijven, mits je het talent hebt van een Armando. En De straat en het struikgewas is bij vlagen nog humoristisch ook. Zo heeft de verteller uitgesproken ideeën over mode. „Witte benen waren stuitend. Dat was niet sportief. Dan was je een weekdier.”

Doe er je voordeel mee. Stop Armando in je koffer en laat in stilte zijn trage vertelling op je inwerken. Neem de dilemma’s, de lafheid en de absurditeit van zijn oorlog tot je. Misschien helpt het de oorlog van onze tijd beter te begrijpen. Met Armando vergéét je Oekraïne de komende weken in elk geval niet. Ook niet bij mooi weer.

„Elders werd gefolterd en raakten de legers slaags, maar de zon vond dat ie schijnen moest: het was soms snikheet.”