‘Benedictus stond helemaal niet zo vijandig tegenover verandering’

Haast tien jaar lang, vanaf dat moment in 2013 dat Benedictus de wereld verbaasde door af te treden als paus, tot zijn overlijden op Oudjaarsdag, woonden er twee pausen binnen de muren van het Vaticaan. Franciscus ging goedhartig om met het feit dat Benedictus als emeritus-paus in een klooster in Vaticaanstad bleef wonen. Hij omschreef zijn voorganger als een wijze grootvader, bij wie hij terecht kon voor advies.

Toch zouden de conservatief Benedictus en de meer progressieve Franciscus vaak worden voorgesteld als elkaars absolute tegenpolen.

De krant La Repubblica uit Rome voorspelt al dat Franciscus na de dood van Benedictus meer vrijheid krijgt, en tegelijk mag hij meer oppositie vanuit conservatieve hoek verwachten. Kortom, de richtingenstrijd binnen de Kerk zal nog verder aanzwellen.

De vermaarde Vaticanist John L. Allen ziet veel meer nuances en waarschuwt voor simplificaties. „Wijlen paus Benedictus was zeker een conservatief wat betreft de basisprincipes van de katholieke doctrine en de morele leer, bijvoorbeeld inzake thema’s als abortus, homoseksualiteit en geboortebeperking. Maar hij stond helemaal niet vijandig tegenover verandering. Benedictus was de eerste paus die verontschuldigingen aanbood voor het seksuele misbruik, de eerste die slachtoffers ontmoette en een nultolerantiebeleid de norm maakte binnen de Universele Kerk.”

„Hij was ook de eerste paus die de financiële huishouding van het Vaticaan zou openstellen voor een audit van buitenaf, door Moneyval, het agentschap verbonden aan de Raad van Europa. In beide gevallen stuitte Benedictus op bittere weerstand van de conservatieven. Labels als ‘conservatief’ of ‘progressief’ verhullen dus eigenlijk net zoveel als ze lijken te verhelderen, zeker in het geval van iemand als Benedictus.”

Inzake de aanpak van seksueel misbruik overheerst toch de indruk dat hij te laat en te laks optrad?

„Zowel inzake het streven naar meer financiële transparantie als op het gebied van de aanpak van seksueel misbruik begon Benedictus een historisch hervormingsproces dat nog steeds gaande is. Op beide vlakken liet hij ook een gigantische hoeveelheid werk na. Maar het is onjuist om Benedictus af te schilderen als een onbuigzame conservatief. Want dan had hij niet eens de deur naar hervormingen geopend.”

Zegt u dat beide pausen sterker op elkaar leken dan gedacht? Zijn die twee conflicterende werelden binnen het Vaticaan dan overdreven?

„Er woedt zeker een culturele oorlog in de katholieke wereld, en dan vooral in West-Europa en Noord-Amerika, tussen een conservatieve en een progressieve stroming van de Kerk. Benedictus en Franciscus blijven belangrijke referentiepunten voor beide kampen, en de meer militante leden ondernamen vaak pogingen om beide pausen tegen elkaar op te zetten. Maar zij hadden weinig zin om dat spel mee te spelen. Ze zagen de ander niet als de vijand of de tegenstander, en op persoonlijk vlak was hun relatie juist heel warm. Ze belichaamden elk wel andere opties wat betreft de richting van de Kerk. Benedictus stond sterker voor de liturgische en doctrinaire traditie, Franciscus koos voor een sterkere focus op sociale rechtvaardigheid.”

Zijn dat louter accentverschillen, en waren ze het over de fundamentele dingen wel eens?

„Je kunt zeker verschillen opsommen. Zo gaf Franciscus min of meer groen licht aan burgerlijk gescheiden en hertrouwde katholieken die ter communie willen gaan, terwijl Benedictus vond dat dit niet kon. Benedictus schiep dan weer meer ruimte voor de traditionele mis in het Latijn, iets wat Franciscus later heeft teruggedraaid. Maar dat is niet voldoende om te kunnen spreken van een diepe kloof – over de meeste dingen waren ze het eens. Ze kozen er alleen voor hun energie aan andere dingen te besteden.”

Franciscus verbreedt wel de rol van vrouwen binnen het bestuursapparaat van de paus, de Romeinse Curie, en wil binnen de twee jaar een vrouw benoemen aan het hoofd van een dicasterie (Vaticaanse afdeling). Is dat niet meer dan louter een accentverschil?

„Een vrouw aan de leiding van een dicasterie zou zeker nieuw zijn, maar geen theologische betekenis hebben. Vrouwen mogen niet tot priester worden gewijd. Tweemaal liet Franciscus weliswaar een commissie reflecteren of vrouwen ook diaken mogen worden, maar tot hiertoe ondernam hij geen actie op dat vlak. En wat betreft vrouwen tot priester te wijden, wijst ook deze paus dat idee resoluut af, net als de pausen die hem voorafgingen.”

„Franciscus toonde wel dat hij openstaat voor een debat over de mogelijkheid om getrouwde mannen tot priester te wijden om het priestertekort op te vangen in zeer afgelegen regio’s, zoals de Amazone. [Getrouwde mannen tot priester kunnen wijden was een sterke aanbeveling op de Amazonesynode, in oktober 2019]. Maar sindsdien heeft Franciscus het kerkelijk recht of het beleid ook op dat vlak niet veranderd. De sterkste verandering die ik zie onder Franciscus, is dus niet zozeer inzake beleid, maar wel op het vlak van debat. Hij maakt zaken bespreekbaar die dat lange tijd niet waren.”

Lees ook Donderdag wordt Benedictus begraven. Hoe ziet die uitvaart eruit?

Is het mogelijk dat hij het beleid niet aanpast, uit schrik voor de oerconservatieven?

„Nee, dat geloof ik niet. Franciscus laat zich niet intimideren. Is hij ergens zeker van, dan doet hij het gewoon. Had hij negatieve reacties uit conservatieve hoek gevreesd, dan had hij nooit de traditionele Latijnse mis weer teruggedraaid, of de benoeming van vrouwen aan het hoofd van dicasteries mogelijk gemaakt. Wat betreft de mogelijkheid om getrouwde mannen tot priester wijden, en vrouwen ook diaken te maken, wilde hij het debat wel openen, en luisteren naar de argumenten. Maar zijn gebrek aan actie op beide vlakken wijst erop dat hij zelf nog niet overtuigd is.”