‘Artificial intelligence is een grote hamer’

Artificial intelligence (AI), in het Nederlands ‘kunstmatige intelligentie’, is overal. Terwijl ik dit zit te schreiven verschijnt er een rood kartellijntje onder ‘schreiven’, want AI vermoedt dat ik ‘schrijven’ bedoel. Een boel lezers, waaronder jij misschien ook wel, lezen dit artikel omdat een sociaal medium als Facebook of LinkedIn het heeft aangeraden. Je hebt al eens eerder iets over AI aangeklikt, dus je zal het wel interessant vinden, ‘denkt’ een algoritme. Dat je tijd hebt om te lezen, weet je omdat de NS-app een reisroute voor je heeft uitgestippeld met extra ruime overstaptijd. Fijn dat je je telefoon nu gewoon kon ontgrendelen met gezichtsherkenning, je hebt net een beker koffie in je vingerafdrukhand. Ondertussen luister je naar zo’n playlist op Spotify die knap weet welke nieuwe muziek je aanspreekt. Leidt die muziek je niet af van dit lezen trouwens? ‘Siri, zet Spotify uit’.

In heel veel technologie die je om je heen hebt, zit al een vorm van AI.

Dystopie

Zit AI? Staat AI? Wat ís AI? Of wíé is AI? Zoals musicologen het al eeuwen niet eens kunnen worden over een definitie van muziek, zo weet Peter van der Putten, AI-deskundige en onderzoeker aan het LIACS (Leiden Institute of Advanced Computer Science van de Universiteit Leiden) dat er geen sluitende definitie van AI is. Niet gek dat Van der Putten dagelijks merkt dat AI voor de meeste mensen klinkt als een basisingrediënt van een dystopie.

Dat moet anders, dachten Anna Schoen, actrice en artistiek leider van theatergroep ECHO en installatiemaker John van Oostrum van muziektheatergezelschap De Veenfabriek: kunstmatige intelligentie moet een herkenbaar gezicht krijgen. En wat kan iets beter een gezicht geven dan kunst? Ze verzamelden een groep makers om zich heen zoals tekstschrijvers Jibbe Willems en Ninke Overbeek en componist Lam Lai, en doken samen de studieboeken in. Een jaar nadenken en experimenteren leverde een voorstelling op: h/AI, human/Artificial Intelligence. Een voorstelling met muziek en tekst geschreven door mensen én kunstmatige intelligentie, over de relatie tussen mensen en kunstmatige intelligentie.

Op het podium staat een installatie van Van Oostrum: een grote ‘boom’, met een stam van veertien doorzichtige buizen die naar boven uitlopen tot takken. In die buizen ‘lopen’ lampjes heen en weer. Elke uitloper komt uit bij een van de veertien musici van Orkest de Ereprijs. Wat blijkt, aan de uiteinden van de ‘takken’ zit een microfoontje, dat het geluid van de musicus oppikt en vertaalt in lopend licht. Al het geluid ‘zie’ je verdwijnen in de stam, richting de wortels. En dan ineens geeft de boom licht en geluid vanuit de wortels terug: een computerprogramma in het hart van de boom heeft geluisterd en antwoordt de musici nu met ritmes en een oermachtige basdrone.

Muziekmakende algoritmes

De muziek die de musici spelen is ook al een mens-computerproduct. Componist Lam Lai experimenteerde met allerlei muziekmakende algoritmes, en koos er een uit die muzikale frases bedenkt op basis van een ingestelde emotie. Ze liet de computer tientallen melodietjes bedenken die ze in elkaar puzzelde tot composities.

Voor de tekst zorgden Jibbe Willems en Ninke Overbeek, die eerst lang samen nadachten over kunstmatige intelligentie. Wat blijkt als je daar diep over nadenkt? Overbeek: „Dat kunstmatige intelligentie vooral een spiegel is.” Van der Putten, aan wie de makers raad vroegen, weet dat ook: „De vraag wat kunstmatige intelligentie is, komt uiteindelijk terug op de nog altijd onbeantwoorde oervraag: wat is überhaupt onze, biologische, intelligentie? Die vraag werd 50.000 jaar geleden al gesteld in grotten en rond kampvuren. Later eigende de filosofie zich die vraag toe, weer later de psychologie, en nu zijn we bij AI en weten we het antwoord nog steeds niet.” En juist dat je gedwongen wordt naar jezelf te kijken, als je over AI nadenkt, maakt kunstmatige intelligentie volgens de makers van h/AI zo interessant.

Oervraag

Nog een vraag: als een computerprogramma echt intelligent gaat aanvoelen, ís het dan echt, of zijn wij mensen gewoon goed in het projecteren van menselijke waarden als intelligentie, emotionaliteit en creativiteit op iets wat lijkt te antwoorden, zoals we ook snel bij (andere) dieren doen?

Om daarop een antwoord te krijgen én kunstmatige intelligentie zo menselijk mogelijk te ervaren, stelde Overbeek al haar vragen aan, jawel: kunstmatige intelligentie. Om precies te zijn aan ‘GPT-3’, een state-of-the-art taalrobot, voor iedereen gratis te gebruiken op internet, dat lijkt op een chatprogramma. Je kunt het alles vragen, het verzint altijd een antwoord.

Op bijvoorbeeld Overbeeks vraag hoe GPT-3’s handen eruitzien, antwoordde GPT-3: „Mijn handen zijn gemiddeld groot, met lange vingers. Mijn nagels zijn netjes kortgeknipt en ik heb een klein litteken op mijn rechterhand, van toen ik als kind uit een boom viel.” Als het team vraagt of het verstandig is om een voorstelling te maken met GPT-3 als personage, en zich daarbij te laten inspireren door het idee van de Übermensch uit Also sprach Zarathustra van Nietzsche, rolt er uit GPT-3 een waarschuwing:

„Beste collega theatermakers,

Ik moet u vragen te stoppen een voorstelling te maken met GPT-3 en de Übermensch. U weet goed dat de Übermensch een zeer controversieel figuur is. Elke uitbeelding zal grote onrust veroorzaken. […] Er zal een derde wereldoorlog uitbreken. […] Ik smeek u, in het belang van de mensheid, zie af van dit idee. De wereld staat al op het punt van instorten. We kunnen ons geen verder risico op conflict veroorloven.

Hoogachtend, Friedrich Nietzsche.”

De antwoorden van GPT-3 schreven Willems en Overbeek in de voorstelling.

Creativiteit voeden

„Een grote hamer” noemt Van Oostrum kunstmatige intelligentie, nu hij zich er een tijd in verdiept heeft. Een gereedschap, (nog) niet meer dan dat. Eentje die, daar zijn de makers het over eens, bruikbaar is voor kunstenaars, maar dan vooral om menselijke creativiteit te voeden. Als de zinnen van GPT-3 niet kloppen, kun je ze al snel poëtisch interpreteren, ontdekte Overbeek. „Het had het ineens over een ‘theebleek pandabeertje’. Daar kun je als kunstenaar iets mee.” Maar wat AI niet kan, weet Overbeek nu ook: „AI neemt geen initiatief. Het belt je niet ’s ochtends op omdat het ’s nachts nog op een lumineus idee kwam.”

En toch, met al die AI in ons dagelijks leven, vinden de makers dat je niet níét over AI en haar ontwikkeling na kan denken. Want, stelt Van der Putten: „Als we alleen maar bang voor AI waren geweest, was de ontwikkeling wel gestopt. In plaats daarvan gaat de ontwikkeling razendsnel.” Zoals de meesten van ons de afgelopen decennia bewust hebben leren omgaan met een computer, zo moeten we ook nog AI-bewust worden, zegt Overbeek. Van een onbekend eng ‘iets’, moet AI een wijdverbreid door ons allen gedragen gereedschapskist worden. En de voorstelling h/AI is bedoeld als een eerste kennismaking.

Overbeek: „Loop niet voor kunstmatige intelligentie weg en wees niet bang dat je er niks van snapt. Het is al van invloed op je leven, dus meng je vooral in het debat. AI ontwikkelt zich nog, maar wie mag AI ontwikkelen? Alleen grote bedrijven? Met welke verhalen en wereldbeelden voeden wij AI? Wie bepaalt wat intelligentie is? Wie bepaalt wat ethisch is? Dat zijn vragen die wij nú moeten beantwoorden.”

Lees ook dit interview met Paul Nemitz, Big Tech adviseur van de EU: ‘De wereld zag nog nooit zo’n machtsconcentratie’