Als je haar maar goed zit: 8 veelzeggende kapsels in de kunst

Toen de schilder Anton Romako in 1883 keizerin Elisabeth (Sissi) schilderde, werd dat het doodvonnis voor zijn werk. Op het doek zette hij namelijk een vrouw neer met een Sint Bernhardhond – Sissi was dol op honden en tekende zelf in haar jeugd mensen met honden. De vrouw oogde melancholiek en alsof ze in zichzelf gekeerd de wereld in keek. Hij deed dat op basis van de luttele foto’s die hij van haar kende. Het portret zou een van de laatste beeltenissen van de keizerin worden: Sissi, die een grote weerzin had tegen ouderdom en op haar kamer een soort martelwerktuig had staan om haar taille op maat te houden, wilde vanaf haar 31ste niet meer gefotografeerd worden of op andere manieren worden vastgelegd. Zo hoopte ze voor altijd herinnerd te worden als een schoonheid.

Daar had Romako zich wat de keizerin betreft niet bepaald aan gehouden. De foto stamde dan wel van voor haar 31ste, maar een schoonheid vond ze zichzelf er niet op. Vergelijk dat maar eens met het glossy werk van Franz Xaver Winterhalter, die Sissi portretteerde met een slanke taille en met extra nadruk op haar haardracht: met haar gedrapeerd tot aan haar middel, in een ingewikkeld vlechtwerk vol versiersels. Op twee andere portretten had Franz Xaver Winterhalter Sissy met losse haren geschilderd waardoor ze een nog jongere indruk maakte.

Romako schilderde ook een slanke vrouw, maar haar gezicht was door het leven getekend en de manier waarop hij haar kapsel had geschilderd deed de deur dicht. Er golft weliswaar lang haar over haar arm, maar het zou net zo goed een of ander vossenbontje kunnen zijn, om over die gekke pony nog maar te zwijgen. Machtig als ze was, adviseerde Sissi iedereen die het weten wilde om je portret vooral niet door Romako te laten maken. De schilder die toch al eenzaam was nadat zijn vrouw er met een ander vandoor was gegaan en twee dochters zelfmoord hadden gepleegd, stierf verarmd in een buitenwijk van Wenen. Pas 16 jaar na zijn dood kreeg hij daar voor het eerst een solo-expositie.

Hoewel het niet erg vriendelijk is om zo negatief te doen over een portret waarop iemand toch z’n best heeft gedaan, is het ergens ook wel begrijpelijk. Na zijn dood werd Romako’s portret juist gewaardeerd omdat hij de keizerin menselijk had gemaakt, maar het kapsel – en dan vooral die pony – is dat van een vrouw wier invloed tanende is. Meer dan aan kleren en attributen toont een kapsel al sinds het begin der tijden waar je voor staat. Romako had daar rekening mee moeten houden. In de woorden van Morrissey van de band The Smiths: „I do maintain that if your hair is wrong, your entire life is wrong.”

The higher the hair, the closer to God

Dolly Parton

Tegenwoordig is een kapsel een manier om je identiteit te bevestigen – of, wanneer je er niets aan doet, aan te geven dat je niet echt tevreden bent met jezelf bent – maar lange tijd was aan een kapsel af te lezen wat je maatschappelijke statuur was. Romako had de haren van Sissi aan de voorkant een beetje platgedrukt, terwijl hij ook een voorbeeld had kunnen nemen aan de portretten van bijvoorbeeld de Britse koningin Elisabeth. Daarop zag je dat je voor een beetje uitstraling haar omhoog moet duwen. Een sieraad of objecten erin: dat is ook altijd goed. In Japan werden op portretten hele verwijzingen naar seizoenen in de haren verborgen: bloemen en andere elementen verwezen naar het seizoen waarin het portret was gemaakt. Keizerin Sissi heeft op het portret van Winterhalter diamanten in haar hoogopstaande kapsel, om te accentueren dat er met haar niet te spotten valt. Bij Romako heeft ze een weinig glimmend kroontje.

Een kapsel van een vrouw die serieus te nemen is, hoort dus hoog te zijn. Dat had de Amerikaanse schilder John Singer Sargent zelf kunnen bedenken toen hij in 1883 zijn portret Madame X maakte. Leg zijn portret naast het werk dat Gustav Klimt in 1893 maakte van Marie Breunig en je ziet meteen hoe het zit. De overeenkomsten zijn frappant: ze legden beiden een vrouw vast die zich afzijdig wil houden, met een opvallende witte huid waarbij de zwarte jurk voor extra contrast zorgde.

Toen Sargent het werk in 1884 in Parijs toonde, werd hij weggehoond. Op het oorspronkelijke doek had Madame X nog een bandje van haar schouder naar beneden en men vond haar decolleté te diep. Maar het eigenlijke probleem is natuurlijk de hoogte van het kapsel. Klimts dame heeft een hoog kapsel, dat bij Sargent is platgetrapt. Had hij de diadeem in haar haar maar wat hoger geplaatst, dan was het vast goed gekomen, dan had hij Parijs niet hoeven verlaten en de portretkunst niet de rug hoeven toe te keren. Immers, zoals ook Dolly Parton graag citeerde: „The higher the hair, the closer to God.”

Het gaat wat ver om Lodewijk XIV als voorloper van Dolly Parton te zien, maar toch: dat hoog haar staat voor absolute macht, bewijst het portret waarop hij in een balletpose is afgebeeld (4e positie). Zijn pruik met nadrukkelijke scheiding is zo’n beetje net zo hoog als zijn hoofd lang is. Dat staat in schril contrast met bijvoorbeeld de kapsels van Jan van Scorels Jeruzalemgangers. Wat aan al die mannen opvalt is dat ze een plat kapsel hebben. Dat wordt niets daar, dat zie je zo: er schuilt in zulke haren geen overtuiging, ook al ben je door God op pad gestuurd.

Dat Lodewijk XIV de laatste absolute heerser was, kan je terug zien op de schilderijen: het verval van het absolutisme gaat hand in hand met lager wordende pruiken en kapsels.

Samson, Absalom: beiden vonden hun kracht in hun lange haar, Jezus zie je alleen met kort haar als hij een baby is. Lang haar staat voor puurheid en kracht, en dat wordt soms heel letterlijk genomen. Toen de zoon van de Middeleeuwse koningin Clothilde bij een mislukte veldtocht stierf, zo wil de legende, probeerden de ooms de macht te grijpen. Ze gaven Clothilde de keuze tussen het zwaard (de dood voor de jongens) of de schaar (kort haar, en het klooster in). Woedend koos ze voor de dood: liever dat dan machteloze kleinzoons met korte haren.

Lodewijk XIV droeg in die mode van lange haren zijn steentje bij door een pruik van geparfumeerder krullende lokken op zijn hoofd te zetten. Met die bepoederde tierelantijnen was het natuurlijk gedaan na de Franse Revolutie. Je ziet de ontwikkeling ook in de muziek. In Mozarts krulletjes aan de zijkant van zijn pruik zijn die virtuoze loopjes die hij componeerde al af te lezen. De late Beethoven had een woest en ongecontroleerd kapsel: geen versieringen meer, zijn werk ging zonder gefrutsel naar de essentie.

Napoleon was in dezen een geestverwant. Hij droeg zijn haar ook wat woester, waarbij hij moest kiezen uit de Ceasar- de Titus- of Brutus-look. Voor de officiële portretten koos hij voor het Ceasarkapsel: kort en een beetje naar voren gekamd. Het populairst in die tijd was echter het Brutus-kapsel, dat veel stoerder, voller en ietsje langer was. Op de schilderijen met Napoleon in actie zie je hem met die wilde Brutus-haren naar voren gekamd, alsof het bijna wilde manen zijn die hem extra kracht geven.

Het is niet voor niets dat de Franse president Emmanuel Macron bij aanvang ook meer het Ceasar-kapsel had en bij wie het haar zich steeds meer ontwikkelt tot de Napoleon in actie-look. Jammer alleen voor Macron dat je er tegenwoordig geen status meer aan kan verlenen: de echte machthebbers van vandaag zijn net als Biden en Poetin met weinig haar toebedeeld of hebben een keurige Xi-scheiding. Kapsels waar voor geen enkele portrettist enige lol aan te beleven is.