Acteur Johan Leysen (73) speelde met subliem minimalisme

Subliem minimalisme: dat is de mooiste typering die je aan de Vlaamse toneel- en filmacteur Johan Leysen kon geven. Een van zijn indrukwekkendste rollen was die van de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein in de voorstelling Wittgenstein Incorporated (1989). Later speelde hij ook in onder meer een aantal Frans- en Engelstalige films, van The American (2010) van Anton Corbijn en Jeune et jolie (2013) tot de recente Netflix-film Noise (2023). Op donderdag 30 maart is Leysen plots overleden aan een hartstilstand. Hij werd 73 jaar.

Leysen werd op 19 februari 1950 geboren in Hasselt en studeerde op 24-jarige leeftijd af aan de Studio Herman Teirlinck in Antwerpen. Hij was de tweelingbroer van curator en festivaldirecteur Frie Leysen, verantwoordelijk voor het Brusselse Kunstenfestivaldesarts. Al snel na zijn afstuderen kwam Leysen in de Nederlandse theaterwereld terecht en sloot zich aan bij de destijds legendarische Toneelgroep Baal in Amsterdam. In een lang interview met het Belgische tijdschrift Etcetera noemde hij de groep „koleirig, woedend en anarchistisch”.

Het waren vooral Duitstalige auteurs als Thomas Bernhard, Peter Handke, Heiner Müller en Botho Strauss tot wie Leysen zich aangetrokken voelde. Zelf speelde hij in Müllers Medeamateriaal, een extreem ingewikkelde tekst. Dat gold ook voor zijn Wittgenstein-voorstelling uit 1989, geschreven door de Nederlandse toneelschrijver Peter Verburgt. De monoloog was gebaseerd op collegedictaten van Wittgenstein en aantekeningen door toehoorders. Vooral dat laatste maakte de voorstelling subliem en onvergetelijk. Leysen zat op een lage houten stoel met een te lang lichaam, keurig met stropdas aan en colbert. Jan Ritsema voerde de regie van wat destijds een „denkoefening in het acteren” heette. De voorstelling was evengoed een filosofisch tractaat als een nauwgezette beschrijving van een collegezaal annex toneelpodium.

Jean-Luc Godard

Leysens oeuvre is ongekend omvangrijk, zowel in als buiten het theater. In totaal was hij te zien in 170 films en series. Als toneelacteur was hij in Nederland behalve bij Baal verbonden aan De Appel, het Publiekstheater en het Ro Theater. In Vlaanderen werkte hij mee aan voorstellingen van Anne Teresa de Keersmaeker en Het Toneelhuis.

In 1985 kreeg Leysen het aanbod van de Frans-Zwitserse cineast Jean-Luc Godard mee te spelen in Je vous salue, Marie. Godard waardeerde in Leysen zijn muzikale, sonore tekstbehandeling. Hij moest daarvoor hard werken, zei hij zelf in een interview. Juist „het spelen in het Frans heeft mij de zorg om helder te formuleren bijgebracht, en ook om de taal zijn werk te laten doen”.

Lees ook deze recensie van de film Pink Moon met Johan Leysen (2022)

Leysen speelde in tal van Nederlandse films, waaronder Het meisje met het rode haar (1981), als verzetsheld Frans, en in Tralievader (1995) waarvoor hij een nominatie kreeg voor een Gouden Kalf als Beste Acteur. De Gouden Kalf ontving hij later wel voor zijn hoofdrol in Felice… Felice… (1998) van Peter Delpeut.

Over zijn carrière was Leysen opvallend bescheiden. Hij noemde zijn ontwikkeling als acteur het gevolg van een „reeks toevallige ontmoetingen”. Een van zijn laatste optredens was in 2019 bij NTGent in de voorstelling Orestes in Mosul. Op initiatief van regisseur Milo Rau reisde Leysen met Elsie de Brauw en Bert Luppes naar het zwaar getroffen Mosul, waar ze samen met Irakese acteurs en musici speelden op plekken vol oorlogslittekens. Leysen was indrukwekkend in zijn rol van Griekse legeraanvoerder Agamemnon. Het sublieme minimalisme van zijn dictie was groots, sober en indringend.