2023: het jaar waarin kunst steeds politieker werd (ook als je daar geen zin in had)

Met een groepje cultuurredacteuren blikken we terug op 2023. Wat was dit voor jaar? Een zwaar jaar – wéér een, ook al was het nu niet door corona. We hebben gelachen bij de Barbie-film, gehuild om de slideshows van Nan Goldin, ons verwonderd over de controverse rondom het beeld Moments Contained op het Rotterdamse Stationsplein. Dat een standbeeld van zomaar een stoer stadsmeisje op gympen de gemoederen zo wist te verhitten, zegt iets over de open zenuwen van 2023. Overal loerde polarisering en bleek nuancering aanstootgevend – zeker waar het humanitaire tragedies in Oekraïne en Gaza betrof. Daarbovenop kwam dan nog de verkiezingswinst van de PVV. 37 zetels voor een partij die cultuursubsidie liefst helemaal zou stoppen. De nieuwjaarswens voor 2023 van de inmiddels afgezwaaide cultuurstaatssecretaris Gunay Uslu – „meer liefde voor cultuur in de politiek!” – mag fris opgepoetst mee naar 2024. Met de terzijde: die onverschilligheid voor cultuur is een kwestie van onbekend maakt onbemind. Wie in de concertzalen, theaters en musea komt, beleeft het tegenovergestelde van onverschilligheid.

December

Wat je wél ziet? Vervoering, concentratie en blijdschap, bijvoorbeeld. Ik bezoek twee symfonische kerstconcerten in Groningen en Enschede en observeer de musici en het publiek, hun opgetilde opgetogenheid na afloop.

Onderweg in de trein lees ik in twee novelles, één uit genotzucht, één uit nieuwsgierigheid. Adalbert Stifters kerstnovelle Bergkristall (1845) gaat over ijs, maar biedt ook het romantisch escapisme waar je, juist nu, soms zoveel zin in hebt. Een klein detail (2020) van de Palestijnse Adania Shibli doet het omgekeerde; het verijst je hart met oorlog, woestijnhitte, dood, schuld en zoekend zijn – de mens op zijn rauwst in vele facetten. Op de Frankfurter Buchmesse werd de aan Shibli toegekende ‘LiBeraturpreis’ dit najaar niet uitgereikt omdat het boekje anti-semitische elementen zou bevatten. Ik lees het uit, maar ik vind ze niet.

Er werden dit najaar in Duitsland véél tentoonstellingen, lezingen en prijsuitreikingen afgezegd om uitlatingen over de oorlog in Gaza. „Mijn vergrijp, geloof ik, is mijn keus om zowel de gruwelijke terreurorganisatie Hamas (en de onuitspreekbare gruweldaden op 7 oktober) te veroordelen, als ook de inhumane en buitenproportionele respons daarop van de rechtse regering in Israël”, zei de Zuid-Afrikaanse Candice Breitz nadat een tentoonstelling met haar werk werd afgezegd.

Ik moet denken aan mijn docent analyse (bij muziekwetenschappen) aan de Universiteit van Amsterdam. Haar vader was dirigent in Berlijn en vluchtte voor de nazi’s naar Nederland. Zij droeg, naast een wereld van kennis, twee stenen des aanstoots op me over. Eén: het gezelschapsspelletje Risk. Te deprimerend, „al die volkeren op de vlucht”. Twee: gesloten systemen. Merk je ze op, wees dan alert. Valt het cancellen van menselijkheid-propagerende kunstenaars niet ook daaronder?

November

Dagenlang beheerst de verkiezingswinst van de PVV elk gesprek. Het is een opluchting in het Amsterdamse Concertgebouw vijf uur te vluchten in Wagners Siegfried door het Radio Filharmonisch Orkest. Hoewel: het RFO is een omroepensemble en dus in theorie bedreigd: de PVV geeft in zijn partijprogramma aan de publieke omroep geheel te willen opheffen. Het RFO is een van de beste orkesten van Nederland, zo bewijst het ook vandaag. Doodzonde dat dit concert voor één uitvoering wordt ingestudeerd – al wordt het dan ook uitgezonden. Maar live zie je de zangers ademen. Live voel je dat er een podium vol musici ziel en zaligheid zitten te geven. Live is er leven en kippenvel.

Het Internationaal Documentaire Festival Amsterdam hoopte dit jaar een neutrale positie in te nemen, nadat ze vorig jaar wel stelling namen over Oekraïne. Die hoop blijkt al op de openingsavond passé. Activisten rollen een spandoek uit met een slogan voor een vrij Palestina, IDFA-directeur Orwa Nyrabia reageert met applaus, Israëlische filmmakers veroordelen die daad, het IDFA biedt excuses aan. Ping-pong, actie-reactie. Activisten voor de Palestijnse zaak zijn woedend en verscheidene filmmakers trekken hun werk terug.

Vanuit een loveseat in bioscoop Tuschinski zie ik een geweldige documentaire die dichter bij huis blijft. Cleaning House gaat over het leven en werk van de invloedrijke Duitse feministische filmmaker en schrijver Helke Sander (1937). Fel is ze nog steeds – bijvoorbeeld in hoe ze haar uitvaart voorbereid. „Een doodskist, is dat nodig? Doe mij maar een stoffen zak.” Cleaning House toont waar Sanders voor streed. Rechten van vrouwen, aandacht voor vrouwen, het perspectief van vrouwen. In haar documentaire BeFreier und BeFreite (1992) belichtte ze de massale verkrachting van Duitse vrouwen aan het eind van de Tweede Wereldoorlog door de Russische bevrijders. „Iedereen wist het, maar niemand sprak erover”, zegt ze. Ik denk aan de desolate werken van Anselm Kiefer – nog steeds te zien in Museum Voorlinden. Helke Sanders’ documentaire werd in Duitsland één keer op tv uitgezonden, voegt ze nog toe. Voor de herhaling kun je naar Oekraïne of Gaza.

Lees ook dit interview met Anselm Kiefer

Oktober

Mis níet de opera Innocence bij De Nationale Opera, tip ik vrienden. Componiste Kaija Saariaho (1952-2023) vangt de eigentijdse tragedie van een ‘school shooting’ in magische, veelkleurige en onvervreemdbaar eigen muziek. Zelf benadrukte ze dat iedereen altijd alles vanuit een totaal andere perspectief beleeft. „Dat besef is beangstigend”, zei ze. „Niemand ervaart ooit precies wat jíj op een moment doormaakt. In onze waarnemingen zijn we eenzaam.”

Saariaho overleed in juni, maar haar muziek en die uitspraak echoën na. Hoe verhoudt dit inzicht zich tot polarisatie, tot xenofobie? Kunst kan helpen van de ander minder een ander maken.

Lees ook dit interview met Saariaho

Thomas J Price, Moments Contained, 2022-23Foto ANP / Arie Kievit

September

In het Stedelijk Museum in Amsterdam wordt de expositie met slideshows van fotografe Nan Goldin (1953) opgebouwd. Binnen warmen we ons aan haar dia-dagboeken, ondersteund door geweldige soundtracks. De kwetsbare intimiteit en de vrijheid van de beelden uit het New Yorkse nachtleven van rond 1980, de vriendschap en verbondenheid – en later de vergankelijkheid en het verval.

Laura Poitras’ documentaire All the beauty and the bloodshed bracht eerder dit jaar de Nan Goldin van nú in beeld – protesterend tegen de familie Sackler die fortuin maakte met de verslavende pijnstiller Oxycontin, waaraan tussen 1999 en 2017 tweehonderdduizend Amerikanen overleden. Ze had succes: het Metropolitan Museum in New York, decennialang door de Sacklers ondersteund, haalde de naam Sackler van de wand.

In Nederland maakt cultuursubsidie dat musea niet zó afhankelijk zijn van sponsoren (al haalde ook het Rijksmuseum sinds 2016 liefst 649 miljoen aan privaat geld op). Maar ook hier laait frequent de discussie op: welk geld moet je als cultuurinstelling wel of niet aannemen?

De investering van de Stichting Droom en Daad „in het welzijn van de inwoners van de metropoolregio Rotterdam” omvat een bedrag van bijna 800 miljoen euro, mede mogelijk gemaakt door belastingontwijking, blijkt na onderzoek door NRC.

Nog een voorbeeld van geen bloedgeld, maar ook geen goed geld: een onderzoek naar duurzaamheid in de Nederlandse musea van NRC uit begin 2023 wijst uit dat 8 van de tien onderzochte instellingen banden hebben met vervuilende en fossiele industrie of instellingen die daarin investeren.

Lees ook dit interview met Nan Goldin

Zomer

„Hey Barbie!” Het is de zomer van ‘Barbenheimer’, de twee gelijktijdig uitgebrachte blockbusters van het jaar. Oppenheimer: imposante biopic over de uitvinder van de atoomboom. Barbie: Greta Gerwigs slimme en snedige blik op de positie van de vrouw anno 2023, die één klap de kleur felroze omkat van prinsessenglazuur naar sexy symbool van ‘female empowerment’. Volle bioscoopzalen smullen van de scherpe dialogen en harde patriarchaatgrappen. Dat een feministische statementfilm beter scoort dan alle superheldenfilms, stemt zomers vrolijk.

In een van die bioscoopzalen had zíj zomaar naast ons kunnen zitten, het meisje waar zoveel om te doen is. Op het Rotterdamse stationsplein is het beeld Moments Contained onthuld, in opdracht gegeven en bekostigd door Droom en Daad. Het beeld toont, zonder sokkel, een „zwarte vrouw in joggingbroek”. Je kunt ook zeggen: een doodgewoon stadsmeisje, handen in de zakken, voeten in Nikes zoals we die allemaal dragen. Passanten nemen hier graag een selfie, lees ik. Op een zomerse middag ga ik zelf kijken en beluister aldoende de Barbie–soundtrack. Het meisje is groter dan ik dacht; niet mens- maar metershoog. Inderdaad staan er tieners uitgelaten foto’s te maken. Lizzo zingt me intussen vrolijk in het oor. „Its her, and me, and me, and you! P… Pretty! I…Intelligent! N…Never sad. K…Kool!”

Lees ook onze special over Barbie

April

Vijftig jaar na zijn dood wordt het werk van Picasso gevierd met, wereldwijd, zo’n vijftig tentoonstellingen en vele publicaties. Picasso, geniaal kunstenaar én ‘maltrador’ van vrouwen. „De vrouwen die hij martelde, mishandelde en portretteerde moeten worden gehoord”, zegt kunsthistoricus Emma Trinidad in NRC, en dat geluid klinkt vaker. Wie The New York Times leest, kan kiezen. Onder de ‘ik haat hem’ knop zit een kritisch stuk, onder de ‘ik houd van hem’-knop een ode. In Nederland blijft de aandacht beperkt tot één expositie in het (noodlijdende) Cobra Museum in Amstelveen.

Maart

Passietijd! Naast Bachs Matthäus-Passion ligt het debuutalbum van Sophie Straat. Het is een van de vele voorbeelden van de activistische wind die waait door 2023 – niet alleen bij de protesten van Extinction Rebellion, maar ook in de popmuziek. Klimaat, abortus, vrijheid, vrede, een dak boven je hoofd: er waren dit jaar genoeg thema’s die bands de barricades waard achtten. Straat noemt haar liedjes smartlappen en droomt hardop van een betere wereld. Aanstekelijk energiek is ze – het engagement spat eraf.

Februari

Johannes Vermeer, Het melkmeisje, ca. 1660 Foto Rijksmuseum

Twee blockbusters in één maand maakt een feestmaand. De internationale evenementwaarde van de Vermeer-expositie (●●●●●) zorgt voor een soort festival-buzz rondom het Museumplein. De sterren zijn 28 schilderijen van drieënhalve eeuw oud. Daar in het Rijksmuseum hangen ze! 28 doeken, de grootste overzichtsexpositie met werken van Vermeer ooit. Met kaarten voor drie bezichtigingen voel ik me rijk én schuldig als ik oog in oog sta met het Meisje met de parel. Zo dichtbij! Alleen de klimaatactivist van Just Stop Oil die vier maanden geleden in het Mauritshuis zijn hoofd aan het doek vastlijmde kwam nog dichterbij.

Blockbuster twee is de film Tár, een must see met Cate Blanchett als vrouwelijke dirigent en middelpunt van een #MeToo-schandaal. De persviewing valt niet tegen. Wat te denken en vinden? Zovéél, vooral. Deze film wil je meer dan eens zien, al is het maar om de masterclass-scène, die de vinger diep in wonden van deze tijd steekt. Met wie sympathiseren we? Met de topdirigente die haar liefde voor Bach belijdt en met scherpe tong ageert tegen de sociale-mediaverslaving en het gebrek aan eigenheid van een jongere generatie? Of met student Max, die Bach afwijst omdat hij een „witte mannelijke en misogyne cisgender componist” is? Polarisatie alom – in de klassieke muziek, en in de pop. Een kaartje voor festival Lowlands gaat dit jaar driehonderd euro kosten: een recordbedrag.

Januari

Een buurvrouw vertelt me dat ze steeds minder kranten leest. Boekenbijlages, die wel. Inspiratie zoekt ze, ideeën, schoonheid verbeelding. Geen oorlogsnieuws meer, geen ellende en zéker geen meningen.

Ik ben benieuwd of het haar lukte, in 2023. Het was een jaar waarin kunst steeds politieker werd, ook als je daar geen zin in had.