Waarom vluchtelingen toch in bootjes blijven stappen

Diep bedroefd waren Europese politici na de schipbreuk die zondag bij de voet van de Italiaanse laars aan zeker 62 vluchtelingen het leven kostte. Al snel na die eerste emotie kwam ook de vervolgvraag aan bod: hoe kan Europa zulke tragedies voortaan verhinderen?

Voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie twitterde dat Europa zijn inspanningen voor het migratie- en asielpact en voor het actieplan voor het centrale Middellandse Zeegebied moet „verdubbelen”. Roberta Metsola, voorzitter van het Europees Parlement, riep lidstaten op om te „mobiliseren”. En voorzitter Charles Michel van de Europese Raad noemde de schipbreuk op Twitter „een sterke herinnering aan de noodzaak om levensvatbare oplossingen te vinden om migratie te beheersen en migrantensmokkel te bestrijden”.

1 Wat doet Europa al?

Het lukt Europa maar moeilijk om dit soort schipbreuken te voorkomen. Zo kwamen er tien jaar geleden voor de kust van het Italiaanse eiland Lampedusa al 366 migranten om. De Europese Commissie ontwierp in 2020 een ‘migratiepact’, maar de Europese lidstaten kunnen het vooralsnog niet eens worden over dit integrale migratiebeleid.

Lees ook Italië wijst naar Europa na dodelijk scheepsdrama voor Zuid-Italiaanse kust

De afgelopen jaren werd er al wel flink ingezet op afspraken met landen als Turkije en Libië om migranten vooral dáár te houden. Voorkomen dat de bootjes überhaupt vertrekken, zei de Italiaanse premier Giorgia Meloni zondag nog, gaat dit soort tragedies tegen.

2 Wat behelst het ‘actieplan voor het centrale Middellandse Zeegebied’, waar Von der Leyen over sprak?

Ook dit plan draait om investeringen in landen aan de rand van Europa om het vertrek van bootjes te verhinderen. Deskundigen noemen dit ook wel het ‘externaliseren’ van het migratiebeleid: vertreklanden krijgen geld, in ruil waarvoor ze de verantwoordelijkheid krijgen om migratie te verhinderen.

3 Slaagt dit soort plannen in het tegengaan van vluchtelingenbootjes?

De Turkijedeal, uit 2016, heeft het aantal migranten dat naar Europa kwam gedrukt. Maar afgelopen jaar werden er bijna een miljoen asielaanvragen in Europa gedaan. Ondanks alle afspraken met ‘derde landen’ neemt het aantal vluchtelingen op bootjes weer toe. Zo kwamen er tussen 1 januari en 24 februari ruim veertienduizend migranten aan op de Italiaanse kusten. Dat is 163 procent meer dan vorig jaar in dezelfde periode.

4 Waarom blijven vluchtelingen op bootjes stappen?

Volgens Salvatore Nicolosi, universitair docent internationaal en Europees migratierecht aan de Universiteit Utrecht, gebeurt dit soort tragedies juist doordát Europa alles op alles zet om migratie tegen te gaan. „Het fenomeen migratie kan niet beheerst worden. Mensen in nood, die een oorlog of onderdrukking willen ontvluchten, zullen naar Europa blijven komen. Als ze geen andere manier hebben om Europa te bereiken, zullen ze mensensmokkelaars betalen om plek op een bootje voor hen te regelen. Geen enkel streng beleid voorkomt dat dit soort bootjes vertrekken. Wel maakt het migratie dodelijker en geeft het kansen aan mensensmokkelaars.”

Resten van het wrak van een migrantenboot, aangespoeld op een strand nabij Steccato di Cutro, Zuid-Italië. Foto Giovanni Isolino/LaPresse

5 Zouden de verdronken mensen voor de kust van Calabrië recht op asiel gehad hebben?

Ja, de meesten waarschijnlijk wel. De slachtoffers kwamen overwegend uit landen als Afghanistan, Iran en Somalië. Europa beschouwt deze landen als onveilig en daarom zouden zij in aanmerking zijn gekomen voor internationale bescherming.

Lees ook Viktor Orbán is niet de enige in de EU die pleit voor grensmuren. Hoe het migratiedebat is verschoven

6 Zijn er haalbare alternatieven?

Mensenrechtenorganisaties pleiten al langer voor ‘veilige routes’. Europa zou bijvoorbeeld al in de landen aan de rand van het continent, zoals Turkije en Libië, kunnen kijken wie er voor een verblijfsvergunning in aanmerking komt en die mensen veilig, bijvoorbeeld met het vliegtuig, naar Europa kunnen halen. Maar dit lijkt politiek vooralsnog niet haalbaar, omdat het binnenhalen van extra migranten lastig aan kiezers te verkopen is. Op een EU-top over migratie, eerder deze maand, ging de discussie voornamelijk over meer, hogere en beter bewaakte grensmuren en -hekken aan de Europese buitengrenzen.

Overlevenden van de ramp bij Steccato di Cutro. De meeste slachtoffers kwamen uit landen als Afghanistan, Iran en Somalië en hadden vermoedelijk recht op asiel. Foto Antonino Durso/LaPresse via AP

7 Ooit was er toch ‘Mare Nostrum’, een reddingsoperatie voor vluchtelingen op de Middellandse Zee? Wat is daarmee gebeurd?

Mare Nostrum bestond in 2013 en 2014. Het was een door Italië opgezet en gefinancierd team om drenkelingen van zee te redden. Dit deed het ook met succes, maar het team kostte Italië 9 miljoen euro per maand en andere EU-lidstaten weigerden bij te springen. Bovendien keerde het politieke tij: inmiddels worden reddingsboten vaak gezien als een factor die migranten naar Europa trekt. Juristen als Nicolosi betogen juist dat het volgens het Europees recht een plicht is om mensen te redden.

Lees ook Mag Italië ngo-boten weigeren of bootmigranten selecteren?

Ngo’s sprongen in het gat dat Mare Nostrum achterliet, maar zij worden vooral in Italië steeds verder beknot. Zo moeten ngo-boten na elke reddingsactie aanmeren, en mogen ze dus niet meerdere reddingsacties in één tocht ondernemen. Wellicht had de boot die zondag schipbreuk leed eerder op zee opgepikt kunnen worden. Toen de ramp zich voltrok, hadden ngo-boten weinig meer kunnen uitrichten: de baren waren te woelig voor reddingsploegen om bij het gezonken bootje te komen.

8 Gebeurt er dan niks hoopvols?

Er is wel een kleine vooruitgang te melden. Zeventien EU-lidstaten heben voor dit jaar gezamenlijk bijna 16.000 hervestigingsplaatsen en 13.200 plaatsen voor humanitaire hulp toegezegd. Een deel van de asielzoekers hoeft zijn heil dus niet meer in een bootje te zoeken, maar zou Europa op veilige wijze moeten kunnen bereiken. Ten opzichte van het totale aantal migranten is het evenwel een beperkte inspanning.