In de informatieoorlog met Rusland stelt het Westen zich dit keer actiever op

In de Oekraïne-crisis stelt iedereen zich al weken dezelfde vraag: hoe ver is Vladimir Poetin bereid te gaan? In een confrontatie die om één grote onbekende draait, valt op hoeveel wél bekend is. Ook al is er geen schot gelost vanaf Russisch grondgebied, de informatie-oorlog is in volle gang.

Zo verspreidt Rusland het verhaal dat Kiev op het punt staat Rusland of de Russisch-sprekende bevolking in eigen land aan te vallen en dat Rusland bedreigd wordt door de NAVO. In een poging Russische propaganda te ontzenuwen, publiceerden de NAVO en de Europese Unie lijstjes met Russische mythes over Oekraïne. Russische desinformatie is voor Europa bekend terrein: de EU heeft in de afgelopen jaren een databank met 13.500 Russische leugens aangelegd.

Maar het Westen verstrekt ook vaker eigen informatie. De Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk geven vrij gedetailleerde en alarmerende informatie over de concentratie van Russische militairen om de ernst van de dreiging te onderstrepen. Daarnaast onthullen ze details van geplande Russische desinformatiecampagnes om die acties al bij voorbaat onschadelijk te maken. Antony Blinken, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, zei deze week: „De beste remedie tegen desinformatie is informatie.”

Zelfs over het diplomatieke verkeer wordt veel openbaar. Rusland publiceerde zijn eisen aan het Westen drie dagen nadat ze aan VS en NAVO overhandigd waren. De schriftelijke antwoorden van het Westen lekten uit via de Spaanse krant El País.

Het verspreiden van verhalen – verzonnen of niet – om de vijand te beïnvloeden is van alle tijden. Opmerkelijk is nu de schaal waarop aan westerse kant gegevens, vaak vergaard door inlichtingendiensten, naar buiten worden gebracht.

„Het is al vanaf het begin een bewuste strategie van de VS om snel informatie bekend te maken”, zegt assistent secretaris-generaal van de NAVO David van Weel. De openheid dient twee doelen, stelt Van Weel, op het hoofdkwartier verantwoordelijk voor nieuwe dreigingen, waaronder hybride oorlogvoering: „Het maakt het voor Poetin moeilijk om te doen alsof er niets aan de hand is. Hij krijgt daardoor minder opties. Daarnaast is het belangrijk de eigen bevolking op de hoogte te houden.”

‘Valse vlag-operatie’

De crisis kwam in een stroomversnelling toen Amerikaanse inlichtingendiensten lieten lekken dat ze bezorgd waren over de verplaatsing van mensen en materieel naar de Oekraïense grens. Rusland zou een invasie voorbereiden en daartoe 175.000 militairen in stelling brengen.

Daarnaast maakten de VS bekend dat Rusland in het geniep bezig zou zijn Oekraïne te destabiliseren. Half januari zei de woordvoerder van het Pentagon, John Kirby, dat Rusland een zogeheten ‘valse vlagoperatie’ voorbereidde. Rusland zou al een groep agenten in stelling hebben gebracht in Oekraïne die het moet doen voorkomen dat de Russische sprekende gemeenschap in Oekraïne wordt aangevallen. Zo’n in scene gezette aanval zou Rusland vervolgens als excuus voor een invasie gebruiken.

Eind vorige week meldde Kirby dat Rusland een propagandavideo geproduceerd heeft over een vermeende aanval van Oekraïne op Rusland. „Als onderdeel van die aanval zou Rusland een propagandavideo maken met lijken, acteurs die rouwenden spelen en beelden van vernielingen.”

Londen verkondigde dat Rusland probeert de Oekraïense regering omver te werpen en een Russisch- gezind regime te installeren. De favoriet van Moskou zou de parlementariër Jevheniy Murayev zijn, leider van een kleine pro-Russische partij.

Het doel van de openheid, zei Blinken, is te voorkomen dat dergelijke scenario’s werkelijkheid worden. „En als ze werkelijkheid worden, komen ze niet meer als een verrassing en kan niemand ze meer verkeerd interpreteren.”

Murayev benadrukte meteen dat Oekraïne een onafhankelijk land is dat over zijn eigen lot moet kunnen beslissen. En van de video wilden Amerikaanse woordvoerders niet zeggen of die al bestaat en of Amerikaanse inlichtingdiensten hem al gezien hebben. Hoe betrouwbaar zijn de westerse claims?

Lees ook: Biden roept Amerikanen op Oekraïne direct te verlaten

Zee van Azov

Inmiddels zou Rusland ruim 100.000 militairen op eigen grondgebied hebben geconcentreerd en nog eens 30.000 in Wit-Rusland, die daar aan een oefening deelnemen. Sinds donderdag stomen ook Russische schepen op in de Zwarte Zee en de Zee van Azov, ten zuidoosten van Oekraïne.

Daarmee is het door de VS geprojecteerde aantal van 175.000 Russische militairen nog niet bereikt. Van Weel: „De essentie is dat Rusland nu zoveel mensen en materieel aan de grens heeft dat de waarschuwingstijd voorafgaand aan een actie nu tot nul is gedaald. Als Rusland iets wil doen”, zegt hij, „kan het dus meteen beginnen. Als je een invasie wilt voorbereiden, dan ziet dat er zo uit. Het gaat om driekwart van het Russische leger. Rusland voert militairen aan uit het verre oosten, laat bloed – dat een beperkte houdbaarheid heeft – aanrukken. En voor de oefeningen voert het opvallende munitie aan.”

Een Amerikaanse woordvoerder pareerde de scepsis van journalisten over westerse informatie zo: „Als je de geloofwaardigheid van de Amerikaanse overheid of de Britse overheid of andere overheden in twijfel wilt trekken en troost vindt in wat de Russen verspreiden, dan is dat aan jou.”

Inlichtingendiensten waren voorheen terughoudend met het vrijgeven van informatie. Je laat je tegenstander in de kaart kijken en brengt mogelijk bronnen in gevaar. Maar de veiligheidsdiensten hebben ook geleerd van het verleden, toen hun waarschuwingen geen effect hadden.

De Amerikaanse Rusland-specialist Fiona Hill, die drie presidenten adviseerde, vertelde tijdens een debat bij de Duitse denktank DGAP dat de Amerikaanse diensten in 2008 waarschuwden voor een Russische aanval op Georgië. Ze hadden de timing en het scenario weliswaar niet helemaal juist, maar hun waarschuwingen werden niet gehoord en Rusland verraste iedereen met een inval. Ook in de strijd tegen terrorisme hebben diensten volgens Hill geleerd dat het zinvol is dreigingen bekend te maken.

Maar het Amerikaanse tromgeroffel viel niet goed in Kiev. Voortdurende waarschuwingen voor een op handen zijnde invasie leidde tot paniek en economische schade. Het kiezen van het juiste volume is niet eenvoudig, erkende Hill. „Waarschuwen is een kunst, geen wetenschap.”