Hoop op tarwetransport uit Oekraïne door nieuwe krachtsverhoudingen Zwarte Zee

En daar wapperde het blauw-geel weer boven Slangeneiland.

Vorige week maakten Oekraïense commando’s de oversteek naar de rotspunt in de westelijke Zwarte Zee. Nadat marineduikers hadden vastgesteld dat er geen mijnen lagen, gingen commandotroepen in snelle motorbootjes aan land. De militairen plantten een grote Oekraïense vlag tussen de ruïnes, een drone maakte beelden.

Vrijwel meteen daarna voerden Russische gevechtsvliegtuigen een aanval uit, waarbij volgens Moskou meerdere Oekraïense militairen werden gedood. Volgens Kiev echter waren de commando’s ten tijde van het bombardement al weer vertrokken en zijn er geen verliezen geleden.

De symboliek van de riskante operatie kon niemand ontgaan. Op de eerste dag van de oorlog werd het Slangeneiland beroemd, toen Oekraïense grenswachten op het eiland de Russische kruiser Moskva uitdaagden met de inmiddels legendarische woorden: ‘Russisch oorlogsschip sodemieter op’. De Oekraïners moesten zich daarna overgeven, maar hun provocatie werd een legende, vastgelegd op T-shirts en een postzegel van de Oekraïense posterijen.

Lees ook: Na de inname van Loehansk ligt Donetsk onder vuur

Het feit dat Rusland het Slangeiland heeft moeten opgeven is echter verre van symbolisch, maar een pijnlijke nederlaag voor Moskou, die ruimte schept voor een diplomatieke oplossing voor de al maanden durende blokkade van Oekraïense havens. Nu een combinatie van westerse raketten en Turkse drones de Russische heerschappij op zee heeft aangetast, is het Kremlin ineens bereid te praten over de uitvoer van Oekraïens graan.

Afgelopen woensdag onderhandelden Oekraïne, Rusland en Turkije onder auspiciën van de VN in Istanbul over een compromis om de export van tarwe weer op gang te brengen. Na afloop van het gesprek klonk de secretaris-generaal van de VN, António Guterres, opgetogen: „De voortgang was zeer hoopgevend”, zo zei Guterres in New York: „We hopen dat de volgende stappen ons in staat zullen stellen tot een formele overeenkomst te komen.” Volgens de Wall Street Journal heeft Rusland ingestemd met het gebruik van drie Oekraïense havens en moeten alleen nog technische details worden uitgewerkt. Volgende week, zo liet de Turkse minister van Defensie Hulusi Akar weten, zullen de partijen elkaar opnieuw ontmoeten.

Nieuwe verhoudingen op zee

De Russische welwillendheid komt niet zomaar uit de lucht vallen, maar weerspiegelt de nieuwe krachtsverhoudingen in de westelijke Zwarte Zee na het verlies van Slangeneiland. De kale rotspartij is slechts zeshonderd meter lang en vierhonderd meter breed, maar dat doet niets af aan het strategische belang van het eilandje: minder dan honderdvijftig kilometer ten zuiden van havenstad Odessa, vlak langs de vaarroutes naar Istanbul en de Bosporus. Dat Rusland het eiland al op dag 1 van de invasie (24 februari) zou bezetten was dus geen verrassing, en dat de Russische marine dat weinig moeite zou kosten evenmin. Sinds de annexatie van de Krim en de confisquatie van vrijwel alle Oekraïense marineschepen in 2014 beschikt Kiev nauwelijks meer over een vloot. Rusland heerste op zee, analisten hielden rekening met een amfibische landing om Odessa in te nemen. Om dat te voorkomen legden Oekraïners zeemijnen voor de kust.

Op de hoge zee maakten Russische oorlogsbodems de dienst uit, en werd alle scheepvaartverkeer richting Oekraïne afgesneden. Door de blokkade ligt inmiddels zo’n 22 miljoen ton tarwe te wachten op export en dreigen er wereldwijde voedseltekorten.

De Russische dominantie duurde nog geen twee maanden. Op 13 april werd de ‘Moskva’ (het schip dat de bezetting van Slangeneiland tot overgave dwong) geraakt door twee Oekraïense Neptunus-raketten en verdween het vlaggenschip van de Russische Zwarte Zeevloot in de golven. Rusland bombardeerde de fabriek bij Kiev waar de antischeepsraketten worden gemaakt, maar Denemarken leverde daarop de Harpoon – een vergelijkbaar, westers wapen. Het waren Harpoon-raketten die medio juni insloegen op de Russische sleepboot ‘Spasatel Vasili Bech’, die een Tor-luchtafweersysteem vervoerde naar Slangeneiland. Ook het eiland zelf werd constant gebombardeerd: door Oekraïense gevechtsvliegtuigen, maar vooral ook door Oekraïense drones van Turkse makelij. De Bayraktars brachten Russische patrouilleboten en landingsvaartuigen tot zinken, vernietigden luchtafweer en een helikopter die Russische manschappen aan het afzetten was. Bovendien beschoten de Oekraïners het eiland – dat zo’n 35 kilometer onder de kust ligt – vanaf het vasteland: volgens de Russen met geavanceerde Franse houwitsers van het type ‘Caesar’ (die net voldoende bereik hebben) en met Amerikaanse HIMARS-raketten.

Lees ook De krachtsverhoudingen tussen Oekraïne en Rusland lijken enigszins verschoven, over de rol van geavanceerde Westerse wapens

Op 30 juni gaf Rusland de strijd op en verlieten de laatste troepen het eiland. De gevolgen daarvan zijn nu al merkbaar, en niet alleen aan de onderhandelingstafel in Istanbul. Apps waarmee het scheepsverkeer kan worden gevolgd (zoals Marine Traffic) laten zien dat er inmiddels een enorme vloot voor anker ligt bij de monding van de Donau. Het is een file van vrachtschepen die wachten op een kans om het kanaal van Sulina (Roemenië) of het kanaal bij Bystre (Oekraïne) op te varen richting de rivierhaven bij Reni, vanwaar tarwe kan worden overgeslagen voor transport over de Donau.

De Donau-delta was de afgelopen maanden gesloten. Zaterdag besloot de Oekraïense havenautoriteit echter toestemming te verlenen voor de passage door het Bystre-kanaal voor het vervoer van „landbouwproducten”, zo meldde de Britse krant The Guardian. „De bevrijding van Slangeneiland” maakt dit mogelijk, aldus de Havenautoriteit. Tot nu toe zouden zo’n zestien schepen het kanaal hebben gepasseerd. Dat is onvoldoende om de graanexport weer echt op gang te brengen: daarvoor moeten er afspraken worden gemaakt aan de onderhandelingstafel.