Hoe ASML een speelbal werd in het politieke conflict tussen de VS en China

Vijf jaar politieke powerplay op het hoogste niveau. Met als inzet: de chipmachines van ASML uit het Brabantse Veldhoven, die een cruciale pion zijn geworden in de economische strijd tussen de VS en China. Want wie de snelste chips produceert, bepaalt de snelheid van technologische vooruitgang.

Woensdag bleek dat China deze strijd moet voeren zonder ASML’s beste lithografiemachines, de apparaten die computerchips produceren. Voortaan mag ASML zowel zijn hypergeavanceerde EUV-machines (extreme ultraviolet) als de laatste versie van de minder geavanceerde DUV-machines (deep ultraviolet) alleen nog aan China verkopen met een Nederlandse exportvergunning. In de praktijk betekent het dat ASML – nu voor 9 procent van zijn omzet afhankelijk van China – zijn gewilde apparaten aan andere landen gaat verkopen.

Met de stap geeft Nederland toe aan grote Amerikaanse politieke druk, in 2018 ingezet door de regering van Donald Trump. Onder diens bewind begonnen de Verenigde Staten met tegenwerken van China door te voorkomen dat het land hoogwaardige technologie importeert. De huidige president Biden heeft die aanpak verder aangescherpt.

Voor ASML heeft de beslissing geen grote financiële gevolgen, reageerde het bedrijf woensdag. ASML heeft nog voor 40 miljard euro aan orders uitstaan, en de wachttijd voor een EUV-machine á 150 miljoen euro is achttien maanden. ASML-topman Peter Wennink toonde zich deze week tegenover de Britse zakenkrant Financial Times wel bezorgd dat China de maatregelen aangrijpt om nog harder te werken aan een eigen chipmachine. En daarbij zal het land pogingen ondernemen om ASML’s technologie te stelen.

Met welke argumenten en onder welke voorwaarden Nederland zich door de Amerikanen heeft laten overtuigen, is niet duidelijk. Premier Rutte liet begin dit jaar weten vanwege ‘nationale veiligheid’ niks over de onderhandelingen los te kunnen laten.

Hoe is het zo ver gekomen?

2018: de VS worden wakker

Mike Pompeo, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken onder Trump, ziet in 2018 een buitenkans. De Nederlandse regering heeft een exportvergunning verstrekt aan -ASML om een EUV-machine aan de Chinese chipfabrikant SMIC te verkopen. De handelsoorlog tussen de VS en China is dan net losgebarsten en de Amerikanen zoeken naar manieren om China dwars te zitten.

De regering-Trump zet Nederland in 2018 en 2019 op verschillende momenten zwaar onder druk om de verkoop te blokkeren, onthult persbureau Reuters in januari 2020. Functionarissen van het Amerikaanse ministerie van Defensie spreken minimaal vier keer met Nederlandse ambtenaren over ASML.

Juli 2019: een rapport voor Rutte

De Amerikanen voeren de druk verder op. In juli 2019 dient zich een mogelijkheid aan als premier Rutte Donald Trump in het Witte Huis bezoekt.

Daar krijgt Rutte een dag voor de afspraak – volgens bronnen van Reuters – een vertrouwelijk inlichtingenrapport te zien, dat mogelijke gevolgen beschrijft als China ASML-technologie in handen krijgt. Zo zou de Chinese chipfabrikant SMIC ASML’s machines kunnen gebruiken om geavanceerde chips te produceren voor het Chinese leger.

Die strategie werkt. Vier maanden na de bijeenkomst meldt de Japanse nieuwsorganisatie Nikkei dat de levering van ASML’s EUV-machine aan China tot nader order is opgeschort. De Nederlandse overheid heeft, zo blijkt later, besloten de eerder aan ASML verleende exportvergunning voor de verkoop niet te verlengen.

Lees ook deze longread: ‘Wat is het geheim van ASML? NRC keek achter de schermen mee’

Mei 2022: hoog bezoek in Veldhoven

De Amerikaanse staatssecretaris van Handel Don Graves, getooid met oranje stropdas, luistert aandachtig naar Peter Wennink. De ASML-topman staat in mei 2022 voor een van zijn chipmachines en houdt een praatje. Graves is op bezoek in Veldhoven om ASML’s EUV-machines eens met eigen ogen te bekijken.

De Amerikaanse politicus brengt tijdens het bezoek ook een ander onderwerp ter sprake, onthult persbureau Bloomberg twee maanden later. De Verenigde Staten willen de exportrestricties naar China uitbreiden. Sinds 2019 moet ASML officieel een exportvergunning hebben om EUV-machines aan China te verstrekken. Maar de VS willen dat ook de oudere DUV-chipmachines van het bedrijf niet meer in Chinese handen vallen. Die apparaten produceren wat minder geavanceerde chips, die onder meer worden gebruikt in auto’s, smartphones en computers.

Januari 2023: Rutte in Washington

Rutte en de Amerikaanse president Joe Biden zitten op 13 januari op beige stoelen voor het haardvuur in de Oval Office van het Witte Huis. Biden vertelt over de relatie tussen de VS en Nederland, met behulp van papieren kaartjes. Rutte doet het uit het hoofd.

In de naastgelegen Cabinet Room spreken Rutte, minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra (CDA) en Biden zonder pers verder. Daar komt ASML opnieuw ter sprake. De Amerikanen willen de exportrestricties verder verscherpen, zo blijkt. Ambtenaren van de Nederlandse minister voor Buitenlandse Handel Liesje Schreinemacher (VVD) blijven na de afspraak in Washington voor verdere onderhandelingen. Schreinemacher zegt een dag na het bezoek dat Nederland „niet tekent bij het kruisje”.

Niettemin krijgen de Amerikanen toch waar ze op hopen, blijkt uit de Kamerbrief die Schreinemacher woensdag verstuurde. ASML’s ‘meest geavanceerde’ DUV-machines mogen niet zomaar meer naar China. Daarbij blijven, opnieuw, vragen open. Want mogen DUV-machines van een paar jaar oud dan ook niet meer aan China worden verkocht? ASML weet het niet, laat het weten. „We hebben geen aanvullende informatie ontvangen over de exacte definitie van ‘meest geavanceerd’.”