Het laatste oordeel is geveld. Heeft het Cambodja-Tribunaal zin gehad?

‘Zeker, ik herinner het me wel”, zegt een Cambodjaanse boerin als filmmaker Thet Sambath haar voor zijn documentaire Enemies of the People aanspreekt. Ze wijst naar een moeras langs het zandpad. „Toen ik na de val van de Rode Khmer terugkwam in mijn dorp, borrelde het water. Het waren lichamen in ontbinding. Hier werden mensen geëxecuteerd.” De littekens van het Pol Pot-regime zijn nog altijd niet geheeld.

Afgelopen week werd Rode Khmer-leider Khieu Samphan (91) door het Cambodja-Tribunaal veroordeeld voor genocide, marteling en andere misdaden tegen de menselijkheid. Hiermee kwam een einde aan een slepend proces van zestien jaar. Wat heeft het tribunaal opgeleverd? Slechts drie mannen zijn veroordeeld. De kosten van het tribunaal, een samenwerking tussen de VN en de Cambodjaanse overheid, liepen op tot ruim 350 miljoen euro. Was het proces verspilde moeite?

Voor Souz Rizean (38) niet. Ze kwam met veertig medeslachtoffers uit de provincie Cham naar Phnom Penh om de zitting bij te wonen. „Ik was zelf te jong, maar mijn moeder en grootmoeder hebben me verteld hoe het was onder de Rode Khmer”, vertelde ze tegen de lokale pers. „Ik ben gekomen, zodat ik het aan de volgende generatie kan doorvertellen.”

Tussen 1975 en 1979 vermoordde het communistische regime van Pol Pot tussen 1,5 en 2 miljoen mensen, ongeveer een kwart van de bevolking. Grootschalige bombardementen door de Verenigde Staten aan het begin van jaren zeventig op communistische bolwerken op het platteland, waarbij zo’n 150.000 Cambodjanen omkwamen, hadden bijgedragen aan de haat voor Amerika. Mensen die werden gezien als vijanden van het volk werden door partijleden geëxecuteerd. Anderen werden te werk gesteld. Velen ontkwamen niet aan lijfstraffen, marteling en uithongering. Bovenaan de lijst van verdachten stonden etnische minderheden en intellectuelen die „geïnfecteerd” zouden zijn door het imperialisme, overgebracht via de Amerikaanse invloed op buurland Vietnam. Een bril dragen kon al verdacht zijn, want dan zou je wel eens boeken kunnen lezen.

Een bril dragen kon al verdacht zijn, want dan zou je wel eens boeken kunnen lezen

Youk Chhang, directeur van het Cambodjaanse Documentatiecentrum, verzamelt getuigenissen en leverde bewijsmateriaal aan het tribunaal. Zelf is hij ook Rode Khmer-slachtoffer. Hij was dertien toen hij dwangarbeid moest verrichten. „Degenen, die zeggen dat het tribunaal zinloos was, hebben niet geleden onder het regime”, zegt hij met een zachte stem aan de telefoon. „Cijfers zeggen niets over de sociale impact van het tribunaal. Je kunt wel gaan rekenen, maar een accountant kan niet vatten wat er is gebeurd. Het strafproces heeft de verhalen van de slachtoffers gelegitimeerd en eraan bijgedragen dat er niet één overheidsversie is, maar dat elk verhaal verteld mag worden. Van arme boer tot koning, ongeacht de status. We praten er nu over en dat is goed.”

In 2010 en 2018 werden Rode Khmer-leiders Kaing Guek Eav, ofwel Duch en Nuon Chea, bekend als Broeder Nummer 2, door het tribunaal veroordeeld voor oorlogsmisdaden. De documentaire Defending Brother No.2 uit 2017 toont de frustratie van de Nederlandse advocaten Michiel Pestman en Victor Koppe. Pestman stelt dat het tribunaal door inmenging van premier Hun Sen niet goed functioneert. Als hij dat tijdens de zitting aan de kaak stelt, snoeren de rechters hem de mond. Pestman houdt het voor gezien. Koppe zet nog enkele jaren door, maar ook hij eindigt gedesillusioneerd. Geen interesse in waarheidsvinding, zo concludeert hij.

Lees ook Chinese cyberslaven in Cambodjaanse torenflats: de maffia van Sihanoukville

Premier Hun Sen begon zijn politieke carrière in de militaire tak van de Rode Khmer, maar liep over vlak voordat Vietnam het land in 1979 met Amerikaanse steun binnenviel om een einde te maken aan het Rode Khmer-regime. Onder de Vietnamese bezetting wordt hij minister en in 1985 premier. „Er is geen twijfel dat Hun Sen de rechtsgang van het tribunaal heeft gehinderd”, mailt Joshua Kurlantzick van de Amerikaanse denktank Southeast Asia Council on Foreign Relations (CFR). „Hij wilde voorkomen dat het recht zich zou gaan uitstrekken naar mensen in zijn eigen kringen en ze verantwoording zouden moeten afleggen over hun daden.” Daarom verzette hij zich tegen de berechting van lager geplaatsten. Anders zou er volgens hem zoveel onrust ontstaan dat een burgeroorlog kon uitbreken. Hun Sen is inmiddels een van de langst zittende heersers ter wereld. Zijn land wordt door experts gekenschetst als een autocratisch, maffia-achtig bolwerk.

‘Overdreven verhalen’

„De oude generatie wil het verleden vergeten, en jongeren denken dat de verhalen over de wandaden overdreven zijn”, stelt Alexander Hinton, hoogleraar antropologie aan de Rutgers Universiteit afgelopen week in The New York Times. Hij verscheen als getuige-deskundige voor het tribunaal. „Bij iedereen die het heeft meegemaakt staan de gebeurtenissen in het geheugen gegrift”, weerlegt Chhang aan de telefoon. „Dat raak je nooit meer kwijt. De Rode Khmer-periode is deel van ons collectieve geheugen. Mensen groeien op met dodenakkers in hun achtertuin. Zelfs als ze zouden willen, ze vergeten echt niet wat hen is overkomen. Ik bewonder overlevenden die de wil hebben om door te leven. Tegelijkertijd vind ik dat jonge mensen er niet onder gebukt moeten gaan. Ze leren er nu over op school. Dat is goed. Maar het is ook goed dat ze naar het winkelcentrum gaan en daar hun eigen ding doen.”

Mensen groeien op met dodenakkers in hun achtertuin. Al zouden ze willen, ze vergeten echt niet wat hen is overkomen

Youk Chhang directeur Cambodjaans Documentatiecentrum

Heeft het tribunaal voor gerechtigheid gezorgd? „Het strafproces was niet perfect”, zegt Chhang. „Zeker niet. Ook een deel van de overlevenden is sceptisch. Zij zien geen gerechtigheid. Natuurlijk kan het tribunaal de doden, onze zussen, broers, ouders, niet weer tot leven brengen.”

„Kijk, van de kritiek op het tribunaal kunnen we leren”, zegt Chhang. „Het was een belangrijke stap in de evolutie van het internationale recht. Het tribunaal was een plek waar je het een op beschaafde wijze eens of oneens kon zijn. En waar je je beschuldigingen moest bewijzen, uit respect voor mensenrechten.”

Ook Kurlantzick ziet lessen voor de toekomst. „Ik denk dat het tribunaal heeft laten zien dat de buitenlandse democratische donoren, die – zeker in het begin – essentieel waren voor de Cambodjaanse economie, een groter mandaat hadden moeten eisen. Met een sterker onderzoeksteam hadden ze meer weerstand kunnen bieden aan de inmenging van Hun Sen.”

Maar voor Phil Robertsen, onderdirecteur Azië van Human Rights Watch, heeft het tribunaal afgedaan. Niet voor herhaling vatbaar, zo schrijft hij in een e-mail. „Schandalig en onacceptabel dat de internationale gemeenschap Hun Sens inmenging over haar kant heeft laten gaan en drie veroordelingen als succes beschouwt. Het Cambodja-Tribunaal is een voorbeeld van hoe het niet moet. Geen tribunalen meer waarbij het thuisland de regels kan bepalen.”

In een uitzending van Nieuwsuur uit 2017 wees advocaat Koppe niet alleen op de politieke rol van Hun Sen, maar ook op de belangen van de Verenigde Staten. „Uiteindelijk werkt het recht alleen als het niet politiek is”, concludeert hij. „Want anders is het verhaal van de overwinnaar enorm belangrijk. Dat moet dan de boventoon voeren. In Cambodja is dat het verhaal van Vietnam en de huidige machthebbers, en de Verenigde Staten. Cambodja is het meest gebombardeerde land in de wereld. Niemand heeft het daarover.”

Het Nederlandse advocatenduo Pestman en Koppe had om deze reden ook de voormalige Amerikaanse buitenlandminister Henry Kissinger op de getuigenlijst staan. „We wilden het onderzoek van het tribunaal breder trekken”, vertelt Pestman vanuit zijn woonplaats Los Angeles aan de telefoon. „Er wordt geschermd met 1,9 miljoen slachtoffers. Maar zijn die wel allemaal door het regime gedood? Wie vallen daar exact onder? Maar voor een evenwichtiger verdeling van verwijten stonden de rechters niet open. Niet aan de Cambodjaanse zijde, maar ook de internationale rechters wilden niet die kant op.”

Chhang daarentegen is dankbaar. Zijn ervaring heeft hem een milder perspectief gegeven. „Ik zal nooit vergeten wat er is gebeurd”, zegt hij. „Ik draag de littekens van de martelingen voor altijd met me mee. Maar het tribunaal heeft me in staat gesteld om mijn ervaring ten goede te gebruiken. Door me te richten op het grote plaatje ga ik er niet meer onder gebukt. Ik weet dat ik niet de enige ben die heeft geleden. En nog steeds lijden Cambodjanen onder armoede, honger. Ik ben blij dat ik leef. Ik heb het nu goed.”