In Phnom Krom is alleen de armste man schuldenvrij

In een klamme ruimte liggen drie pasgeboren baby’s op een deken. De Cambodjaanse elektricien Tuy Touch (43) en zijn vrouw Sok Sokha (40) wonen op het erf van zijn oom, rijstboer Pin Krin. Het stel heeft vier volwassen kinderen en kreeg recentelijk een tweeling. Schoondochter Chork Sreyan (19) heeft ook net een baby gekregen. „Voor corona woonden we in een normaal huis aan de weg”, vertelt Touch. Hij zit gehurkt, maakt zich klein om ruimte te scheppen voor zijn bezoekers. Door de coronacrisis kwam hij in de knel. Hij had een microkrediet afgesloten om een vrachtwagen te kopen, zodat hij een groentehandel kon opzetten. De markt zakte in en hij miste afbetalingen. De bank eiste aflossing of het onderpand, hun huis. Nu woont hij samen met het gezin van zijn zoon in een schamele hut. Tuy is niet de enige schuldenaar in dit deel van Phnom Krom. Aan de rand van het erf van zijn oom staat een rij hutten, bewoond door gezinnen die werden getroffen door hetzelfde lot.

Het is in Phnom Krom, een dorp naast Angkor Wat – het grootste archeologische tempelcomplex ter wereld – hard zoeken naar iemand zónder schulden. „In ons dorp – we zijn met 676 families – zit 99 procent in de schulden”, vertelt dorpsleider Vann Prek (52). Hij zit samen met zes dorpsgenoten voor het bakstenen gemeentekantoortje op de zanderige kruising naast het pompstation. Ze zitten in de schaduw van een boom naast een klimpad dat leidt naar de negende-eeuwse hindoe-boeddhistische tempel op de heuvel achter hen. „Wij weten dat zo precies, omdat we allemaal die ene persoon kennen die geen schulden heeft”, vertelt hij. „De allerarmste man van het dorp. Hij kon geen lening aangaan, omdat hij geen huis of land in onderpand kon geven. We maken er grappen over. Wat moeten we anders?”

De inwoners gingen zogeheten microkredieten aan, kleinere leningen waarmee ze een nieuwe inkomstenbron konden opzetten, bijvoorbeeld in het transport, de landbouw of de fruit- of groentehandel. Maar toen kwam corona, en vielen de inkomsten weg. Elk huishouden in het dorp had wel een gezinslid met een baan in Siem Reap, een toeristenstadje op twintig minuten van Phnom Krom. „In een hotel of restaurant, als gids, masseur, schoonmaker of chauffeur”, zegt Prek. „Toen dat door corona wegviel, probeerde iedereen op een andere manier geld te verdienen.” Mensen leenden om een nieuwe inkomstenbron op te zetten. Ze gingen zelf verbouwen, investeerden in transport of zetten een fruit- of groentehandel op. „Maar niemand had verwacht dat corona zo lang zou duren.” Gewoonlijk ontvangt Siem Reap zo’n drie miljoen bezoekers per jaar. Tijdens de coronacrisis kwam het toerisme tot stilstand. De eerste vijf maanden van dit jaar bezochten slechts 45.000 toeristen de stad. Prek: „Niemand had verwacht dat corona zo lang zou duren.”

„Vóór corona was er ook armoede, maar we konden rondkomen”, zegt Prek. „Dat is nu anders. Mensen raken hun huis kwijt. Niet alleen in mijn dorp. Ook in de dorpen om ons heen. In de hele omgeving hebben mensen schulden.”

Het concept van het microkrediet werd in de jaren zeventig ontwikkeld door econoom Muhammad Yunus om mensen uit de armoede te halen. Burgers die nergens anders krediet konden krijgen, werden ermee in staat gesteld een eigen bedrijf op te zetten. Na de eeuwwisseling werden steeds meer organisaties die met geld van instellingen als de Wereldbank microkredieten verstrekten, commerciële banken met winstoogmerk.

Sindsdien is het stelsel ontspoord, constateerde persbureau Bloomberg afgelopen mei op basis van eigen onderzoek. Bij veel banken werden microkredieten onderdeel van een winstmodel, met steeds hogere rentes voor schuldenaren en hoge rendementen voor kapitaalkrachtige beleggers. Het aanvankelijke doel – armoedebestrijding – kwam onder druk te staan. De Cambodjaanse microkredietenindustrie is inmiddels uitgegroeid tot hét schoolvoorbeeld van hoe het systeem van kleine leningen kan leiden tot méér armoede, aldus Bloomberg.

Lees ook: Microkrediet lijdt onder eigen succes

In Phnom Krom voelt Prek zich verantwoordelijk voor de problemen van zijn dorpsgenoten. In Cambodja wenden mensen zich tot de dorpsleider als er een conflict is of wanneer ze hulp nodig hebben. En als overheidsambtenaar is hij degene die een eigendomsverklaring van land kan afgeven dat als onderpand dient voor de lening. „In mijn dorp gaat het om leningen tussen de 500 en 10.000 dollar”, vertelt hij.

Nieuwe lening

Ook Mao Mom (48) leende geld. Ze wilde er een groentezaak mee beginnen. Omdat de leentijd afliep voordat ze had afgelost, moest ze bij een andere bank een nieuwe lening aangaan. En die bank vroeg een hogere rente. „Ik had een lening van 5.000 dollar. Dat is nu 7.000 dollar. Ik kan sinds de coronacrisis niet meer aflossen. Ik kan alleen de rente betalen. Maar als je een keer een betaling mist of als je de lening moet vernieuwen, dan stijgt het bedrag dat je de bank verschuldigd bent.”

Andere dorpelingen herkennen haar verhaal. Ze hebben bij Cambodjaanse banken schulden tussen de 4.000 en 10.000 dollar. Het zijn inwisselbare verhalen: de termijn van de lening loopt af. De schuldenaren zien geen andere uitweg dan een nieuwe lening aan te gaan om de oude af te betalen, vaak met een hogere rente. En zo zakt iedereen weg in financieel drijfzand. „Sinds door corona het toerisme is ingestort, is iedereen in de problemen gekomen”, vertelt Prek.

De schuldencrisis is zo wijdverspreid, dat gêne geen rol meer speelt. Op de vraag wat er gebeurt als je niet kunt betalen, verheffen de dorpelingen hun stem. „Dan dreigen ze! Crediteurs sturen hun tussenpersoon en die zegt op dreigende toon dat we maar beter kunnen betalen, of anders…” zegt vijftiger Svay Lay. „Er zijn scheldpartijen geweest. Nog geen geweld.” Er wordt gelachen. „We weten wanneer de crediteurs komen. Sommige mensen zijn dan ‘toevallig’ die middag niet thuis”, zegt Khun Salat (42) op sarcastische toon. Ze moest onlangs ook haar huis verkopen om een schuld af te lossen en woont nu in een hut naast elektricien Touch.

„Ik word er verdrietig van”, zegt dorpsleider Prek. „De banken moeten rentes verlagen, niet verhogen.” Prek probeert te bemiddelen, maar de situatie is hem boven het hoofd gegroeid. Bezorgd rommelt hij door een stapel leningovereenkomsten van zijn dorpgenoten. „Als de bank komt en een onderpand opeist, dan moet ik tekenen. Ik doe er alles aan om dat te voorkomen. Maar als de schuldenaar niet kan betalen, dan mogen ze het land of huis opeisen. Dat is de wet. Ik kan daar niets tegen doen.”

Huis in onderpand

Sinds premier Hun Sen, die al 36 jaar aan de macht is, 2006 uitriep als ‘het jaar van de microlening’ en de deur openzette voor banken om microkredieten aan te bieden, is het in Cambodja gewoon geworden om snel en gemakkelijk geld te lenen. Regels werden versoepeld en Cambodjanen gestimuleerd om leningen aan te gaan. De afgelopen tien jaar is het aantal leningen aan huishoudens verdértienvoudigd, volgens Bloomberg. Een op de vijf huishoudens heeft momenteel een microkrediet. En die leningen zijn gemiddeld per huishouden drie keer zo hoog als het inkomen. Een groot deel van deze huishoudens heeft zijn huis als onderpand gegeven. Volgens weekblad Nikkei Asia staat er in de Cambodjaanse microkredietensector 10 miljard dollar aan leningen uit.

De Cambodjaanse mensenrechtenorganisatie Licadho stelde al in 2019 vast dat veel microleningen worden afgesloten zonder dat er een solide aflossingsplan is. Veel schuldenaren, veelal financieel ongeletterd, raken het overzicht kwijt. Schimmige tussenpersonen nemen de verkoop van het onderpand over. In veel gevallen, zo ontdekte Licadho, zit de schuldenaar na de verkoop van zijn of haar huis vast aan een nieuwe schuld, aangeprezen door de tussenpersoon, omdat hij weer kredietwaardig zou zijn.

Terwijl door de coronacrisis veel Cambodjaanse huishoudens in armoede vervielen, boekten zes van de acht Cambodjaanse microfinanciers in 2020 winsten, zo berekende Bloomberg. Een van de grootste banken, LOLC Cambodia, sloot het jaar af met een winst van 45,4 miljoen dollar, een derde meer dan het jaar ervoor.

De Cambodjaanse banken die microleningen aanbieden worden bijna allemaal gefinancierd door een handvol internationale instituten, waaronder de International Finance Corporation (IFC) van de Wereldbank. In de afgelopen twee jaar ontvingen banken in Cambodja – een land met zeventien miljoen inwoners – van het IFC 425 miljoen dollar, aldus Bloomberg. Daar zitten ook banken tussen die volgens ngo Licadho mensen onder druk zetten om boven hun macht te lenen en hun huis als onderpand te geven. „We zijn in Cambodja selectiever geworden met wie we zaken doen”, verklaarde een IFC-medewerker na vragen van Bloomberg. Maar het is onduidelijk of er genoeg toezicht is op waar het geld naartoe gaat. De meeste Cambodjaanse banken, waaronder LOLC Cambodia en het overkoepelende microfinancieringsinstituut CMA, ontkennen misstanden. LOLC stelt dat ze zich aan de regels houdt. „We hebben geen klachten van onze klanten ontvangen”, verklaren ze aan Bloomberg.

Van de Cambodjaanse overheid hoeven de schuldenaren niet veel hulp te verwachten. Afgelopen juni stelde premier Hun Sen dat banken het recht hebben woningen te onteigenen als mensen hun lening niet kunnen betalen. Berichten over misstanden veegde hij van tafel. Die zouden onderdeel zijn van een complot om mensen op te jutten hun rente niet te betalen.

Touch is vastbesloten om zijn gezin weer op de been te helpen. „Ik werk nu als dagloner in de bouw, voor zo’n 12 dollar per dag. Ik zei tegen mijn vrouw: ik ga zo hard werken dat we eruit komen. We betalen iedereen die we nog geld schuldig zijn terug. Een bank zei dat ze me wel wat wilde lenen, onder nieuwe voorwaarden. Maar dat doe ik niet meer.” Een nichtje komt de hut binnen en gaat op het kleed liggen. Ze pakt een van de baby’s op en probeert het kindje aan het lachen te krijgen. „Eigenlijk ben ik nu wel gelukkig”, zegt Touch. „We luisteren naar elkaar en zorgen voor elkaar. Nu het zo moeilijk, is zijn we als familie een eenheid.”